(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)
III
Leninə məktubda Zəki Vəlidi əsas diqqəti bolşeviklərin türk-müsəlman xalqlara münasibətdə həyata keçirdikləri dil, mədəniyyət və mənəviyyat siyasətinə yönəltmişdi. Bu da başa düşülən idi. Çünki silah gücünə işğalın artıq gerçəkləşdiyi bir şəraitdə siyasi, yaxud iqtisadi müstəqilliklə bağlı hansısa tələblərin irəli sürülməsi əhəmiyyətsiz işə çevrilmişdi. Lakin gələcəkdə, müvafiq şərait yetişdiyi təqdirdə həmin azadlıqlara qovuşa bilmək üçün xalqın tarixi yaddaşının yaşadılması, eləcə də dilinin, mədəniyyətinin və milli varlığının qorunması son dərəcə vacib idi. Bu baxımdan çarizm rejiminin mövcudluğunun son illərində müəyyən dərəcədə loyal münasibət bəslədiyi milli mədəniyyət sahəsinin bolşevik hakimiyyətinin ilk günlərindən ciddi ideoloji nəzarət altına alınması xalqına bağlı olan siyasi lider kimi Zəki Vəlidini narahat etməyə bilməzdi.
Odur ki, ölkəni tərk etmək qərarı verdiyi ərəfədə hər şeydən öncə velikorus şovinizmi siyasətinə və onun qeyri-rus millətlərin gələcək həyatında törədəcəyi fəsadlara kəskin etirazını bildirərək yazırdı: “Velikorus milləti indi yalnız ictimai və iqtisadi deyil, kültür sahəsində də kəndi məhkumu olan qövm və millətlərə qarşı tətbiq edəcəyi siyasətini kəsin olaraq təsbit etmiş bulunmaqdadır. Keçən sənə qurmuş olduğunuz “Şərq Universiteti” (məşhur KUTV – Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universiteti nəzərdə tutulur – V.Q.) bu siyasəti felən işləyib hazırlayan bir mərkəz mahiyyətini daşıyır. MK çevrəsində velikoruslardan mütəşəkkil bir şərq işləri mütəxəssisləri bəlirmişdir (meydana çıxmışdır). MK Sovet təbəəsi Şərq millətlərindən bəzi zəvatı gətirib onları kəndi yanındakı Şərq mütəxəssislərinə gərəkən materialı hazırlayıb verməklə vəzifələndirmişdir. Bəzi kitab və broşürlər də nəşr etdirilir. Fəqət onlara yapdırılan mövzular ancaq velikoruslarınız tərəfindən verilməkdədir. Bu qeyri-rus aydınlar kəndi ölkələri üçün tərtib edilən anayasaların bəzi maddələri ilə bağlı müzakirələrə alınmaqdadırlar”.
Zəki Vəlidi, yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, Rusiyadakı türk xalqlarının mədəni birliyinin qorunmasında Azərbaycan ziyalılarının fəaliyyətini yüksək qiymətləndirir və bunu Leninə məktubunda da vurğulayırdı: “... azərbaycanlıların türk-müsəlman qövmlərinin kommunist aydınlarını “Qızıl Şərq” (Moskvada çıxan “Krasnıy Vostok” jurnalı nəzərdə tutulur – V.Q.) dərgisi və tək ədəbi dil ətrafında toplamaq istəmələri velikorus alimləri əsəbiləşdirməkdə imiş... Özbək və qazax aydınlarının da hazır bulunduqları bir toplantıda latın əsasında tək əlifba tezisini müdafiə edən azərbaycanlı Şahtaxtinski və Cəlil Quliyevə (zənnimcə, müəllif burada böyük dramaturqumuz Cəlil Məmmədquluzadəni nəzərdə tutur, çünki o da Yeni Türk Əlifbası Komitəsinin üzvü və latın əlifbası ilə çap olunan “Yeni yol” qəzetinin baş redaktoru idi – V.Q.) cavab verən professor Polivanov və digər ruslar latın əlifbası qəbul olunsa da, sonda yerini kiril əlifbasına tərk edəcəyini, sayı qırxa çatan türk ləhcələrinin hər biri üçün ayrıca əlifba düzəldiləcəyini söyləmişdilər. Şahtaxtinski də qayələrinin istiqrarlı bir ədəbi dil yaşatmamaq olduğunu bildirmişdi. Artıq anlaşılmışdır ki, siz velikorus yoldaşlar hansı bir millətin dili və imlası ilə uğraşmaya başladınızmı, tam rus oluncaya qədər o millətin yaxasından əl çəkməyəcəksiniz” (ayırma mənimdir – V.Q.)
Zəki Vəlidi ərəb əlifbasından imtinanın tərəfdarı deyildi. Bu əlifbaya son minillik ərzində türk xalqlarını bir-birinə bağlayan, ortaq dil, yazı və imla qaydaları formalaşdıran mühüm vasitə kimi baxırdı. Məcburiyyət qarşısında latın əlifbasına keçiləcəyi təqdirdə də bütün türk dilləri üçün ümumi əlifbanın qəbul olunmasını istəyirdi. Azərbaycan ziyalıları da eyni mövqedə dayandıqları üçün onları təqdir edirdi. Eyni zamanda bolşeviklərin hər türk qövmü üçün ayrıca əlifba yaratmaqla kifayətlənməyib sonda onları öz yazılarını kirilə keçirməyə zorlayacaqlarını da hələ bolşevik hakimiyyətinin başlanğıcında uzaqgörənliklə sezir və xəbər verirdi. Zəki Vəlidinin qeydlərindən o da aydınlaşır ki, 1920-ci ildə Azərbaycan türkcəsini Sovet Rusiyasının tərkibinə daxil edilən bütün türk xalqları üçün müştərək dilə çevirmək ideyası mövcud imiş, lakin yuxarıda adı çəkilən professor G.Y.Polivavanov, habelə Broydo və Pavloviç kimi bölücülük tərəfdarları vaxtında siyasi liderləri duyuq salaraq buna imkan verməmişdilər.
Bolşevik əsarətinə düşən Türküstanı tərk etməmişdən əvvəl Zəki Vəlidi vətəndə qalan mübarizə yoldaşlarına da müraciət ünvanlamışdı. Onun tarixi nikbinliyi və uzaqgörənliyi 1922-ci ilin fevralında qələmə alınan həmin sənəddə aydın nəzərə çarpmaqdadır: “Rus iştahasının sınırı olmadığından o, böyük hadisələri kəndisi qovalayacaqdır. İştə bu gəlməsi müqəddər olan böyük hadisələr bizə yenidən dirilmə imkanı verəcəkdir. Müsəlmanların qələbəlik bulunduğu Türküstan kimi ölkələr bundan istifadə edəcəklər. Böylə zamanlara yəhudilərin İsrail dövlətinin diriləcəyinə inandıqları kimi inanaraq bu fikri gənc nəslə təlqin etmək lazımdır. Biz dişarıda çalışacağıq, fəqət umarım ki, bizim nəslimiz o xilas günlərini görmədən ölüb bitməyəcəkdir...”
lll
1923-cü ilin fevralında Zəki Vəlidi və başqırd hökumətində birgə çalışdığı gələcəyin görkəmli türkoloqu, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının tanınmış tədqiqatçılarından olan Əbdülqadir İnan Məşhəd yaxınlığında Sovet-İran sərhədini keçib təxminən yarım əsr davam edəcək mühacir həyatına qədəm qoydular. Sovet cəhənnəmindən xilas olmalarında “Xatirələr”ində xoş sözlərlə andığı azərbaycanlı dostu, həmin dövrdə Aşqabadda yaşayan təbrizli Hüseyn Kazım oğlu müstəsna rol oynamışdı. Onları İran tərəfdə, Dəlikdaş mahalında qarşılayıb müsafir edənlər də Azərbaycan türkləri idi: “Şubat 28-də Məhmədabada gəldik. Xalqı türkdür, farscanı ancaq tüccarlar bilir. Buradakı komandan Abbasqulu xan ismində bir azərbaycanlı imiş. Mehmedabada bağlı yüz altı köy varmış ki, həpsi türk imiş. Məşhəddən müsaidə gəlincəyə qədər doqquz gün burada qaldıq. Abbasqulu xan bizə bir çox tarix kitabları və Mirzə Mülkümün külliyyatını, Tağı xan Sipehrin “Nəqş-əl-təvarix” ismindəki böyük əsərini verdi. Kəndisinin də oxumuş olduğu bu əsərlər üzərində mənimlə danışmaqdan xoşlanırdı. Məşhəddəki şərq ordusu komandanı Mir Səngdən və Tehranda Hərbiyə naziri, iki il sonra İran şahı olan Rza xandan xoş gəldiniz məalında iki teleqraf gəldi”.
Rza xanın iltifatlı münasibətinin səbəbini yalnız aradan bir müddət keçəndən sonra, Berlində öyrənmək mümkün olmuşdu. Bu məsələdə Azərbaycan əsilli İran siyasi və dövlət xadimi Seyid Həsən Təqizadənin (1878-1970) başqırd mühacirləri ilə bağlı təqdimatı önəmli rol oynamışdı. “Bir il sonra Berlində şəxsən tanışdığım bu möhtərəm zat İran hökumət əzası, Londrada İran böyük elçisi, İran Senatı başqanı oldu. Şimdi sədri-əşrafi-İran olmuşdur, sağdır, Allah onu aramızdan əskik eləməsin” – deyə Zəki Vəlidi xatirələrinin Berlinə aid bölümündə yenidən Təqizadə ilə münasibətlərinə qayıdaraq yazmışdı: “Təqizadə əslən Təbrizin üləma ailəsindəndir. Məndən bəlkə on-on iki yaş böyükdür. Qarısı alman idi. Kəndisi kimi bu sevimli xanım da hala həyatdadırlar. Leybnitsştrassedəki evlərində Təqizadənin mükəmməl bir kitabxanası vardı. Bir çox kitablar götürüb istifadə etdiyim bu kitabxana bu gün Təqizadənin də əzası bulunduğu İran Senatı kitabxanasındadır. Təqizadə məni müasir İran aydınları ilə bağlayan zatdır”.
İranda olarkən Zəki Vəlidi “Şərqdə ictimai inqilab” əsərini qələmə almışdı. Siyasi araşdırmanın əsas qayəsi İran, Türkiyə və Əfqanıstan hökumətlərinin Türküstan məsələsinə və bütünlükdə bolşevik inqilabından sonrakı Rusiya müsəlmanlarının vəziyyətinə diqqəti çəkmək idi. Əlyazmasının surətləri müxtəlif rəsmi şəxslərlə birlikdə azərbaycanlı siyasi xadimlərə – Ə. Ağaoğluna, Ə.Topçubaşova, M.Ə.Rəsulzadəyə də göndərilmişdi. Sonuncunun təşəbbüsü ilə başqırd həmkarının əsəri “Yeni Kafkasiya” jurnalının üç sayında dərc edilmişdi.
Əfqanıstana keçmək üçün Zəki Vəlidi və Əbdülqadir İnan bir müddət İranda qalmalı olmuşdular. Burada hər ikisi vaxtlarını əsasən yerli və Qafqazdan gəlmə azərbaycanlı ziyalılar arasında keçirirdilər. Onlarla davamlı ünsiyyət son bir neçə ildə elmi araşdırmalardan uzaq düşən hər iki başqırd intellektualını yenidən həyatlarının əvvəlki stixiyasına qaytarmışdı. “Xatirələr”də bu barədə oxuyuruq: “Məşhəddə bir çox azərbaycanlı vardı. Bunlardan Hacı Kazım Rizayev, Mirzə İbrahim Tağıyev, şair Əsədulla Zavərzadə və Məcid Əfəndiyev, əczaçı Qulam Qolsuz, Qulam Rza ilə sıx-sıx görüşürdük. Onlar mənə xüsusi əllərdə olan əlyazma əsərlərini tapıb öyrənməkdə yardım edirdilər. Türk tarixinin aşiqi olan Əczaçı Qulam özbək hökmdarı Übeydullah xan zamanında onun vəziri, Qaraçun uruğunun Qavçin şöbəsindən Əmir Qəmbər Əli bin Köpək Quşçu üçün farscadan türkcəyə tərcümə edilən “Kəlilə və Dimnə” kitabını gətirdi. Bu əsərin müqəddiməsindən Übeydullah xan zamanında farsca yerinə türkcəyə daha artıq əhəmiyyət verildiyi aydınlaşır. Bundan başqa bir çox nadir farsca və türkcə şeir məcmuələri gətirib onlardan istifadəmi təmin etdilər”.
Xatirələrinin “Məşhəddəki azərbaycanlılar” fəslində özünün yeni tanışları haqqında səmimiyyətlə söz açan Zəki Vəlidi onların vətənə bağlılıqlarını, insani və mənəvi keyfiyyətlərini yüksək qiymətləndirərək yazırdı: “Bu azərbaycanlılar hamısı milliyyətçi və münəvvər insanlardı. Çoxu Qafqaz Azərbaycanından idi. Rusiya türkləri arasında istiqlal davasında pişdar (öncül) olan Mehmet Həsən Baharlının “Azərbaycan” ismi ilə bu cümhuriyyətin (Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti nəzərdə tutulur – V.Q.) coğrafiya, tarix və etnoqrafiyasını bir araya toplayıb yazdığı əsərinin 1921-ci ildə Bakıda nəşr edilmiş olduğunu Səmərqənddə ikən eşitmişdim. Bu əsəri mənə Qolsuz Qulam gətirib verdi”.
Məhəmmədhəsən Vəlilinin (Baharlı) kitabına maraq təsadüfi deyildi. Bu hər şeydən əvvəl mövzu, tələbat ümumiliyindən irəli gəlirdi. Zəki Vəlidi tarix səhnəsinə yeni qədəm qoyan dövlətlər üçün eyni xarakterli araşdırmaları siyasi və iqtisadi baxımdan zəruri sayırdı: “Çünki Türküstan və Başqırdıstanın muxtar cümhuriyyətlərinin bu şəkildə coğrafiya və statistikasına dair əsərləri mən də hazırlamışdım və yalnız Başqırdıstana aid olanın ayrı kantonluqlara (çar Rusiyası dövründə başqırdlar arasında inzibati-ərazi bölgüsü – V.Q.) aid qisimlərini və böyük xəritəsini 1920-ci ildə nəşr edə bilmişdik”.
Başqırd lideri Məşhəddə təsadüf etdiyi, adları təəssüf ki, bizə heç nə deməyən soydaşlarımızın intellektual həyatından, elmi fəaliyyətlərindən də bir sıra maraqlı faktlar gətirmişdi: “Bu azərbaycanlılar arasında Qaraqoyunlu uruğuna mənsub olan birisi Azərbaycan və türk tarixini yazmaqla məşğul idi. Bu zatla 1956-cı ildə Tehranda bir daha görüşdüm. Yüksək təhsil görmüş oğlanları vardı. 5 nisanda (1923-cü il aprelin 5-i nəzərdə tutulur – V.Q.) Bayat əşirətindən olan birisində müsafir olduq. O, bizə türk tarixinə dair əsərləri gətirdi”. Yaxud: “Bir ziyafətdə Əsədullah Zavərzadə şeirlərini oxudu. Çox gözəl şeirlər idi. Bu zat və arkadaşları mənə tarixə aid bir çox sorular sormuşdular. Verdiyim cavablar xatiratımda epeyi yer tutur. Əzcümlə “Çingiz xanın mənşəyi nədir” və “Ruslar biz azərbaycanlılara nədən tatar deyirlər?” suallarının cavabları...”
Yeri gəlmişkən, Zəki Vəlidi Toğan akademik V.V.Bartolda əsaslanaraq fateh Çingiz xanı Çində məskunlaşan qara tatarların-türklərin təmsilçisi sayırdı. Onun fikrincə, “Qızılbaş əşirətinin başında gələn Bayatlar” da Çingiz xanın çevrəsindəki Bayavutların nəsilləri idilər. Təbii ki, sadəcə ötəri xatırlatdığım bu məsələlərin daha müfəssəl izah və araşdırmalara ehtiyacı var.
Cənubi azərbaycanlılarla istər İranda, istərsə də Avropa ölkələrində görüşləri zamanı Zəki Vəlidi günümüzdə də aktuallığını itirməyən bir məsələ ilə üzləşmişdi. Bu da həmvətənlərimizin bəzilərində milli hisslərin korşalması, onların bir qisminin islamçılıq və irançılıq şüarları ilə soy-kökündən uzaqlaşaraq fars təsiri altına düşmələri, dil və mədəniyyətlərinə xor baxmaları ilə bağlı idi. Belə şəxslərdən birini təqdim edən Zəki Vəlidi xatırlayırdı: “Azərbaycanlı Hüseyn Ağa Kazımzadə Almaniyada təhsil etmiş və orada yaşayan bir mühərrirdi. “İranşəhr” ismiylə bir məcmuə nəşr edirdi. Kəndisinin fazla iranpərəstlik üzündən bəzən tarixləri belə təhrif etməsi, əfsanəvi İran hökmdarlarını kəndi hökmdarları sayıb İranda hökmranlıq edən türk sülalələrinin azərbaycanlıları zorla türkcə qonuşdurduqları kimi mövzulara dair uydurmalarda bulunması dolayısı ilə münaqişələrimiz olurdu. Fəqət dost qalırdıq. Həyatının sonuna qədər kəndi nəşriyyatından və məktublarından məni məhrum etməmişdi”.
Hüseyn Kazımzadənin vasitəsi ilə Zəki Vəlidi və Əbdülqadir İnan 1920-ci illər Berlinin Azərbaycan cameəsi ilə daha yaxından tanış olmaq imkanı qazanmışdılar. Amma burada bir il əvvəl Məşhəddə gördüklərindən tam fərqli insanlarla rastlaşmışdılar. Hər ikisi türk milliyyətçisi olan başqırd müsafirlər üçün bu mənzərə qeyri-təbii və anlaşılmaz idi. Onlar insanların könüllü şəkildə öz ana dilindən imtinasının səbəblərini heç cür anlaya bilməmişdilər: “Azərbaycanlı arkadaşım Hüseyn Kazımzadə ailəsi ilə birlikdə Berlində yaşamaqda olan bir həmşəhrisinin evinə dəvət etmişdi. Oraya digər bir iranlı da xanımı və çocuğu ilə birlikdə gəlmişdi. Yenə orada bulunanlardan birisi Qənizadə, daha öncə tanış olduğum Qasım Qənizadə bir iranlı yazardı. Gözəl İran yeməkləri yedik. Anası ilə azəri türkcəsi ilə qonuşan cocuq üçün arkadaşım Əbdülqadir “Maşallah, gözəl türkcə qonuşuyor”–deyincə babası həmən “Maalesef, qonuşuyor” deməklə türkcəyə qarşı xoşnudsuzluğunu izhar etdi. Qənizadə isə bu xüsusu izah edərək Azərbaycan türklərinin heç bir zaman türkcə yazmayıb farsca yazdıqlarını və türkcənin zamanla ortadan qeyb olacağını və Azərbaycanda “türk olmadığını” iddia etdi. Artıq İran azərbaycanlıları cocuqlarına türkcə isimlər verməyib Cəmşid, Huşəng kimi isimlər veriyorlarmış. Xülasə, bu məclis çox dadsız keçdi. Hüseyn Kazımzadə də bir şey qonuşmadı. Ev sahibi isə böylə könüllü olaraq topdan farslaşmağın tərəfdarı deyildi. Fəqət qarşı tərəf davalarını təəssüblə savındı”.
Vəziyyətin qəribəliyi onda idi ki, Berlinə üz tutan Azərbaycan türkləri şah zülmündən qaçmışdılar. Deməli, qadağaların və qorxunun hüdudundan kənar idilər. İstədikləri şəkildə davrana, fikirlərini açıq söyləyə bilərdilər. Lakin bu şəraitdə də hansısa intuitiv ətalət qüvvəsinin, yaxud da milli şüur məhdudluğunun təsiri altında əskidəki kimi hərəkət edirdilər. Zəki Vəlidi də bu qəribə mənzərəyə hər hansı bir izahat tapmayaraq yenə hər şeyi Qacar istibdadının ayağına bağlamaqla kifayətlənməli olmuşdu: “Biz türküstanlılar İran ədəbiyyatını sevəriz. Hətta buna aşiqiz. Fəqət kültürümüzü, türklüyümüzü yox etmək yolunu tutarsa, farscaya qarşı məhəbbət ortadan kalkıyor. İrandakı türklərə dillərini unutdurmaq, çocuqlara annələri ilə türkcə qonuşmalarını mənetmək (qadağan etmək) kibi hal ancaq Qacar istibdadı dövründə yaşayabilir. Sizdə bir gün tam demokrasi yerləşirsə, iranlı olmayan əhalinin ana dillərində məktəblər açmalarını mənedəməzsiniz. Mənetmək ancaq mütləq monarxiyanı və ya fars millətçi diktatorluğunu yaşatmaqla mümkün olur”.
(İndi xatırlayıram ki, 1987-ci ildə “Vətən” cəmiyyətinin xətti ilə getdiyim İsveçdə ana dilinə münasibət baxımından soydaşlarımızı təxminən yuxarıda təsvir olunan vəziyyətdə gördüm və “Burada ki, sizə təzyiq edən yoxdur, niyə uşaqlarınıza ana dilini öyrətmirsiniz? sualıma heç kimdən doğru-dürüst cavab ala bilmədim. O biri tərəfdən, Bakıda rusca danışmaqdan fəxarət duyan soydaşlarımızı yada salıb çox dərinə getmədim...)
Lakin belə kədərli təsadüflərlə üzləşsə də, Zəki Vəlidi Azərbaycan türklərinin azadlıq eşqinə və yaradıcı qüvvəsinə ürəkdən inanırdı. Onların ciddi problemlərin məngənəsindən çıxaraq daha layiqli yaşam tərzinə qovuşacaqlarına, istibdada boyun əyməyəcəklərinə əmin idi. “Xatirə”lərdəki aşağıdakı sətirlər də çox güman, həmin hisslərin təsiri altında yazılmışdı: “Azərbaycan ikiyə bölünmüş olmaqla bərabər demokrasi üçün qüvvətli savaşçılar yetişdirən və istibdada qarşı savaşlarında müvəffəq olmaqda olan bir camiədəndir və kəndi hüdudunda azınlıq deyil, çoxunluqdur. Əskinin bir baqiyəsi olan Qacar sülaləsi yox olmaya məhkumdur, fəqət kəndi millətini farslaşdırmağı qayə edinən İrəc Mirzələrin (Müzəffərəddin şahın hakimiyyəti dönəmində (1896-1907) saray şairi olan və “fəxrüş-şüəra” mövqeyinə yüksələn Azərbaycan türkü İrəc Mirzə fars millətçiliyinin bariz nümayəndələrindən biri kimi tanınmışdı – V.Q.) yerinə kəndi dili ilə yaşamağı demokrasi yolu ilə təmin etmək istəyində olan bir cameədir. Bir sənə öncə Məşhəddə görüb tanışdığım Azərbaycan camiəsi bunu mənə təlqin etdi”.
“Xatirələr” Zəki Vəlidinin təkcə Azərbaycan ədəbiyyatına deyil, həm də onun üzdə olan və olmayan simalarına yaxın bələdliyi, şəxsi əlaqələri, əqidə və amal birliyi haqqında geniş təəssürat yaradır. Məsələn, müəllifin çox narahat dönəmdə, gizli şəkildə bir neçə günlüyə gəldiyi Bakıda Salman Mümtazı tapıb görüşməsi yalnız müştərək ədəbi irs təşnəliyi nəticəsində mümkün ola bilərdi. Zəki Vəlidinin Türküstana elmi ekspedisiyalar zamanı Peterburq EA-nın maliyyə dəstəyi ilə gördüyü işi – əlyazmaların toplanmasını Salman Mümtaz Qafqazda öz şəxsi vəsaiti, necə deyərlər, cibinin pulu ilə etmişdi. Amma məqsəd, amal eyni idi. İndi tamam unudulan azərbaycanlı filoloq Əliəjdər Səidzadənin 1920-ci illərdəki fəaliyyətinin anılması da bu maraq ümumiliyindən irəli gəlirdi.
Yaxud, sonrakı həyatı barədə hər hansı məlumata malik olmadığımız başqa bir mətbuat xadimi – Cəlal Ünsizadəni götürək. “Kəşkül”ün nəşri dayanandan sonra onun işi, fəaliyyəti haqqında mənbələrdə hər hansı bilgiyə rast gəlinmir. Yalnız Cəlil Məmmədquluzadənin 1907-ci ildə “Molla Nəsrəddin”dəki felyetonlarından birində Cəlal Ünsizadənin II Sultan Əbdülhəmid sarayında çalışdığı, Sultanın şəxsi katibi, yaxud buna bənzər bir post tutduğu aşkara çıxır. Onun adına bir də aradan təxminən iyirmi il ötəndən sonra Zəki Vəlidinin xatirələrində təsadüf olunur: “Mayın 16-da Cəlal Ünsi bəylə görüşdüm. Bu zat Azərbaycan türklərindən olub Qaspralı İsmayıl bəydən əvvəl “Kəşkül” ismində bir türkcə qəzetə çıxaran zatdı. Mən onu çoxdan ölmüş zənn ediyordum. Məgər Türkiyədə yaşıyormuş. İran və Azəri türk ədəbiyyatına vaqif bir şəxsdi.”
Cəlal Ünsizadə həmin dövrdə Türkiyə Cümhuriyyətinin Xariciyyə Nazirliyində rus dili tərcüməçisi vəzifəsində çalışırdı. Çoxsaylı dostları vardı və Zəki Vəlidini öz yaxın çevrəsi, o cümlədən dolanışığını təmin etmək üçün xalça ticarəti ilə uğraşan, eyni zamanda incə zövqlü ədəbiyyat adamı olan özbək əsilli Hülusi bəylə tanış etmişdi. O, Hafiz divanından istixarə etməyi, fal açmağı çox sevirmiş. Burada Zəki bəyin təsvir etdiyi ibrətamiz məqam Cəlal Ünsizadənin nə qədər həssas insan olduğunu aşkara çıxarır.
Cəlal Ünsizadə onu tez-tez Hülusi bəyin yanına, Hafiz falı açmağa aparırmış. Hər dəfə də çox uğurlu istixarələr ortaya çıxırmış. Zəki Vəlidi yalnız aradan illər keçəndən sonra anlamışdı ki, Ünsizadə bütün bu işləri əvvəlcədən qururmuş. Bu yolla vətənindən, yaxın və doğmalarından uzaq düşən, gələcəyi hələ naməlum və mübhəm görünən yeni dostuna ürək-dirək vermək, onu daha inamlı və ürəkli olmaq hissini aşılamağa çalışırmış...
Türkiyəyə gəlişi nəticəsində Zəki Vəlidi çoxdan ayrı düşdüyü Azərbaycan siyasi mühacirətinin bəzi nümayəndələri ilə görüşmək, birbaşa ünsiyyət qurmaq imkanı qazanmışdı. M.Ə.Rəsulzadənin yardımları ilə İstanbulda yerləşəndən bir neçə gün sonra gündəliyinə aşağıdakı sətirləri yazmışdı: “25 mayıs 1925. Mehmet Əmin Rəsulzadə ilə tam bir gecə söhbət etdik. 26 mayıs. Azərbaycanlılar bir çay süfrəsinə çağırdılar. Hamısı məhəbbətlə dolu insanlardır. 27 mayıs azərbaycanlıların milli istiqlal günü idi. Burada bir nitq söylədim. Başqırdıstan və Türküstan müxtariyyət və istiqlal hərəkətlərinin Müsavat firqəsinin proqramında yazılmasının tarixini şükranla andım”. Azərbaycan Cümhuriyyətinin qısa müddətli mövcudluğu dövründə milli dövlət quruculuğunda əldə edilən uğurlar barəsində xatirələrdə xatırlananlar da azərbaycanlı mühacirlərlə ünsiyyətin nəticəsi idi.
Həmin dövrdə türk əsilli siyasi mühacirlər arasında yalnız azərbaycanlılar öz mətbu orqanlarını yarada bilmişdilər. İstər “Odlu yurd”un, istərsə də ardınca meydana çıxan digər qəzet və məcmuələrin səhifələri Qafqaz, Volqaboyu və Orta Asiya mühacirlərinin üzünə aşıq idi. Zəki Vəlidi xatirələrində Başqırdıstan milli azadlıq hərəkatı və başqırd dövlətinin quruluş tarixi haqqında mübarizə dostlarının yazılarına yer verdiklərinə görə Məmməd Əmin Rəsulzadəni və Azərbaycan mühacir nəşrlərinin digər rəhbərlərini minnətdarlıqla yad edirdi.
lll
Zəki Vəlidi Toğanın “Xatirələri” 1925-ci ilin hadisələri, onun müvəqqəti sığınacaq tapdığı Almaniyadan həmişəlik yaşamaq üçün Türkiyə Cümhuriyyətinə köçməsi, bu imkanı yaradan Mustafa Kamal Paşanı – gələcək Atatürkü ziyarəti ilə tamamlanır. Kitabın ilk nəşrinin çapa hazırlanmasında yaxından iştirak edən, habelə ikinci nəşrə müqəddimə yazan qızı, professor İsenbike Toğanın bildirdiyinə görə əsərin davamı üçün də zəngin material toplanmış, bir qismi xronoloji ardıcıllıqla düzülüb sistemə salınmışdı. Lakin öz həyat və mübarizə tarixçəsini sona qədər yazıb tamamlamaq alimə müyəssər olmamışdı.
Heç şübhəsiz, bu xatirələr qələmə alınsaydı, orada Azərbaycanla bağlı bir çox yaddaqalan səhifələr mütləq öz əksini tapacaqdı. Həyatının 1925-ci ilə qədərki dövründə Zəki Vəlidi əsasən Azərbaycanın ictimai-siyasi xadimləri ilə təmas qurmuşdu. Onların maraq və fəaliyyətlərinin mərkəzində birgə mübarizə və milli-azadlıq hərəkatı dayanmışdı. 1920-ci illərin ortalarından sonra isə öz fəaliyyət və istiqaməti də dəyişdiyindən professor Zəki Vəlidi Toğan daha çox mühacir alimlərimizlə ünsiyyət saxlamışdı. Türkiyədə yaşadığı illərdə Ə.M.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə kimi siyasi liderlərlə əlaqələrini davam etdirməklə bir sırada Əhməd Cəfəroğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu və b. Avropa miqyasında yaxşı tanınan Azərbaycan əsilli elm adamları ilə sıx yaradıcılıq əməkdaşlığı edirdi. Xüsusən həyatının çətin anlarında, məsləhətə, yardıma ehtiyac duyduğu məqamlarda Türkiyə Böyük Millət Məclisinin üzvü kimi cəmiyyətdə geniş əlaqələrə malik Əhməd Ağaoğluna üz tutmuşdu. Əhməd bəy onun yalnız siyasi deyil, elmi məsələlərdə də arxalandığı nüfuz sahibi idi.
Türk dünyasının qabaqcıl, mütərəqqi hissəsi kimi ölkəmizə ardıcıl maraq, Azərbaycanın həm şimalından, həm də cənubundan olan çoxsaylı dost və həmfikirləri, nəhayət zəngin tarix və mədəniyyətimizin açdığı zəngin tədqiqan imkanları məntiqi şəkildə türkoloq Zəki Vəlidi Toğanın elmi azərbaycanşünaslıqla ardıcıl şəkildə maraqlanmasına, etimologiya, tarix, coğrafiya ilə bağlı ayrı-ayrı problemləri tədqiqatçı kimi araşdırmasına gətirib çıxarmışdı. Ərəb, fars və türk dillərini mükəmməl bilməsi, eyni zamanda Avropa məxəzlərinə bələdliyi nəticəsində qədim və orta əsrlər Azərbaycanı barəsində dövrü üçün yeni söz sayıla biləcək bir sıra əsərlər qələmə almışdı.
Onun “Azərbaycan Yurd Bilgisi” jurnalında dərc olunan “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası”(AYB, 1932, cild I, say I, səh.35-48, say 2, səh. 69-83, say 3, səh. 122-134, say 4-5, səh. 145-156, məqalə üçün materialların toplanmasında, mənbələrin dəqiqləşdirilməsində gələcəyin görkəmli türkoloqları, Zəki Vəlidinin İstanbul universitetindəki tələbələri, professor Pertev Naili Boratav və məşhur “Bozqurdlar” romanının müəllifi Hüseyn Nihal Atsız yaxından iştirak etmişdilər), “Azərbaycan etnoqrafiyasına dair” (1933, cild II, say 14, səh. 49-56, say 15, səh. 101-107, bu məqalə daha əvvəl, yəni 1927-ci ildə “Türk yurdu” məcmuəsində də dərc edilmişdi – V.Q.), “Azərbaycan türk etnoqrafiyasına dair” (AYB, 1933, cild II, say 18, səh. 247-253) silsilə araşdırmaları məsələnin metodoloji qoyuluşu, ilkin tarixi qaynaqların aşkara çıxarılması və sistemə salınması baxımından bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
Başqırd xalqının böyük oğlu Zəki Vəlidi Azərbaycanı təkcə bir alim kimi öyrənməmişdi. O, vətənimizi, insanlarımızı ürəkdən sevmişdi, türk dünyasının fikri inkişafına töhfələrimizi minnətdarlıqla dəyərləndirmişdi. Bütün bunlar isə nəticədə onun ibrətamiz bir tarix dərsliyi olan “Xatirələr”indən Azərbaycan mövzusunun diqqət mərkəzində dayanmasına, qırmızı xətlə keçməsinə imkan vermişdi.
Budapeşt.
Noyabr, 2014-cü il
çap et