Ağa Musa Nağıyevin vəfatı

Eyni gündə – 1919-cu ilin mart ayının 4-də Bakı şəhərində bütün türk-müsəlman dünyasını silkələyən iki ictimai zəlzələ baş verdi. İnsanlar bir anlıq çaşqınlıq içərisində nə edəcəyini bilmirdi. Şəhər şaiyələr burulğanında boğulurdu. Həqiqəti yalandan ayırmaq bəlkə də heç vaxt bu qədər çətin olmamışdır. Qüdrətli sənətkarımız, istedadlı səhnə ustası Hüseyn Ərəblinskinin xaincəsinə qətlə yetirilməsi ilə Bakının neft kralı, milyonçu və xeyriyyəçi Ağa Musa Nağıyevin vəfat etməsi xəbəri şəhərə atılmış bomba təsiri bağışlayırdı. Millətin maddi və mənəvi güvənc yerlərini, iftixar qaynağını ləyaqətlə təcəssüm etdirən bu iki dəyərli şəxsiyyətin dünyasını dəyişməsi xalqı qara, qalın kədər çarşafına bürümüşdür.

Uzun sürən xəstəlik milyonçunun gələcəyə köklənmiş yaşıl ümidlərini baharın ilk çağında xəzana döndərdi. 11 yaşından əlini zəhmətə, belini əziyyətə, dilini ülfətə və qəlbini məhəbbətə bağlayan sadə və zəhmətsevər bir kəndli balası Ağa Musa Nağıyev 49 yaşında dünyada milyonçu kimi tanınırdı... 70 yaşında yaratdığı zəngin səltənətini özündən sonrakı nəsillərə miras qoyaraq xalqın kisəsindən getdi... 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bir nömrəli mətbuat orqanı olan “Azərbaycan” qəzeti 5 mart 1919-cu il tarixli sayının birinci səhifəsində verdiyi başsağlığında yazırdı: “Ağa Musa Nağıyevin Baş Kontoru kəmali-yas və təhəssürlə (həsrətlə – A.R.) Ağa Musa Nağıyevin dünən martın 4-də, gündüz saat 10-da vəfat etdiyini xəbər veriyor.

Mərhumun cənazəsi martın 6-da öz evindən (Tarqovı və Marinski küçəsinin küncündə) saat 10-da Hacı İmaməli Məscidinə aparılacaq”.

Azərbaycan türkcəsində çap olunan başsağlığı mətnin rusca yazılmış variantında bəzi detallara qismən aydınlıq gətirilmişdir. Məsələn, Ağa Musa Nağıyevin cümə axşamı, gündüz saat 10-da yox, 10:20-də, yəni saat 11-ə 20 dəqiqə işləmiş vəfat etdiyi bildirilir, cənazə duasının mərhumun 8 sayli evində olacağı xəbər verilirdi.

Ağa Musa Nağıyevin vəfatı ilə əlaqədar olaraq bir sıra təşkilatlar və şəxslərin başsağlığı türk və rus dilində çıxan “Azərbaycan” qəzetinin ilk səhifələrində yer almışdır. Tarixi faktlara söykənmək, hadisəyə aydınlıq gətirmək baxımından qədirşünaslıq nümunəsi olaraq  həmin adları sadalamağa ehtiyac duyulur: 1. Tağı, Xədicə xanım, Sadıx və Murad Nağıyevlər. 2. Ağa Əli Nağıyev, bacısı və uşaqları ilə. 3.Yelizaveta Qriqoryevna – Nağıyeva. 4. Mirzə Əsədullayev öz övrəti və uşaqları ilə. 5. Bakı Cəmiyyəti Xeyriyyə İdarəsi. 6. Ağa Musa Nağıyevin Ümdə (əsas – A.R.) Kontorunun xidmətçiləri. 7. Şəmsi Əsədullayevin oğlanlarının Ümdə (əsas – A.R.) Kontoru. 8. Neft Mədənlərinin xidmətçiləri. 9. Səlim və Rüqiyyə xanım Sadıqovlar. 10. Ümmügülsümə xanım Nağıyeva. 11. Neft Mədənlərinin fəhlələri. 12. Mirzə Məmməd və Kövsər xanım Həsənovlar. 13. Fətulla bəy Rüstəmbəyov. 14. Mahmud bəy Axundov. 15. Evlər İdarəsinin xidmətçiləri. 16. Kerosin Zavodunun fəhlə və qulluqçuları. 17. Bakı Ticarət Bankı İdarə Heyətinin sədri Hacı Zeynalabdin Tağıyev. 18. Bakı Ticarət Bankı İdarə Heyəti və bütün qulluqçuları. 19. Bakı Lombardı Səhmdar Cəmiyyətinin İdarə Heyəti. 20. Əli Əsədullayev və xanımı. 21. Baxış bəy və Şahbaz bəy Rüstəmbəyovlar. 22. I Bakı Realnı Məktəbinin Pedaqoji Şurası. 23. Nikolay Arxipoviç Koskin arvadı və qohumları ilə. 24. Zinoviy Lvoviç Katsnelson həyat yoldaşı ilə və b.

Siyahını nəzərdən keçirdikdə bir neçə məqam diqqəti cəlb edir. Başsağlığı verənlərin siyahısında Neft Mədənlərinin fəhlə və xidmətçilərinin, Kerosin Zavodunun fəhlə və qulluqçularının, Evlər İdarəsinin xidmətçilərinin yer alması Ağa Musa Nağıyevin bu təbəqədən olan insanların arasında böyük nüfuza malik olduğunu isbatlayan arqumentdir. Digər tərəfdən, siyahıdan bəlli olduğu kimi Nikolay Arxipoviç Koskinin və Zinoviy Lvoviç Katsnelsonun simasında böyük mesenata qeyri-türk xalqlarının rəğbət və ehtiramı müşahidə edilməkdədir.

Siyahının diktə etdiyi bir suala da biganə qalmaq mümkünsüzdür. Əsədullayevlərin Nağıyevlərlə qohum olduğunu istisna etsək Bakı milyonerlərindən yalnız Hacı Zeynalabdin Tağıyev Ağa Musanın vəfatı münasibətilə başsağlığı vermişdir.

Bu faktın özü Bakının sərmayə sahibləri arasında bəlkə də rəqabət duyğusundan güc alan münasibətlərin sərin olmasına bir işarədir.

Ağa Musa Nağıyevin vəfatı ilə əlaqədar “Kir” imzalı bir mühərririn rus dilində “Azərbaycan” qəzetində isti-isti çap etdirdiyi bir nekroloq hadisəni vaxtında dəyərləndirmək baxımından çox qiymətlidir. Yazının indiyədək Azərbaycan dilində çap olunmadığını nəzərə alaraq tam mətni oxuculara təqdim edirəm. Bu nekroloqda  Ağa Musa Nağıyev həyat və fəaliyyəti geniş, ətraflı təqdim olunmasa da obyektiv dəyərləndirmənin konturları müşahidə edilməkdədir və həmin dövr üçün yazı rəğbətlə qarşılanmışdır. Nekroloqda deyilirdi: “Musa Nağıyev uzun və əzablı xəstəlikdən sonra ahıl yaşında vəfat etdi. Təbiət tərəfindən qeyri-adi enerji, əzm və qabiliyyətlərlə təltif edilmiş xəzinə, ən orijinal insanlardan biri səhnədən endi. Əgər rəhmətlik kimi, belə genişmiqyaslılığa malik insanlar daha normal həyat şəraitlərində dünyaya gəlib boya-başa çatsaydılar, onlar öz xalqı və əsrləri üçün qiymətli sərvət olardılar. Tanınmamış biri olaraq, bilik və hətta elementar savada sahib olmayan mərhum Musa öz gücü ilə həyatda özünə yol açdı, geniş və mətin bir yol. Böyük kapital sahibi olub, mərhum öz xalqının bütün ehtiyaclarına səs vermişdi. Elə bir xeyirxah ictimai təşəbbüs yox idi ki, mərhumun səxavətli payı bunda təməl daşı olmasın. Mərhumun öz xalqına sədaqətinin ən qiymətli abidəsi isə barbarlar (ermənilər – A.R.) tərəfindən dağıdılmış gözəl “İsmailiyyə” sarayı sayıla bilər. Bu binanı mərhum oğlu İsmayılın xatirəsinə tikdirib, Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinə hədiyyə etmişdi. Bu bina Azərbaycan türklərinin mədəni və ictimai həyatlarının mərkəzi oldu. Ümid etməliyik ki, mərhumun vərəsələri dağıdılmış “İsmailiyyə” binasını yenidən ucaldacaq ki, bu Musanın əməllərinə ucaldılmış ən gözəl abidə olacaq.

Mərhum ancaq öz xalqının ehtiyaclarına deyil, onun doğma şəhərində baş verən bütün xeyirxah təşəbbüslərə cavabsız qalmırdı. Millət fərqi olmadan bütün ehtiyacı olan uşaqların sığınacaq tapdıqları Şəhər Uşaq Xəstəxanasını xatırlamaq yetərli olar. O, səxavətli ianələri ilə “Uşaq Xəstəxanası” Cəmiyyətinin çağırışına da, cəmiyyət xəstəxana binasının inşasına başlayanda da, cavabsız qalmadı. Mərhumun pulları ilə “Realnoye Uçilişe” məktəbinin üçüncü mərtəbəsi tikilmişdi. Mərhumun uzun həyatı boyunca etdikləri bütün yaxşılıq və faydalı işlərini sadalamaq mümkün deyil.

Mərhum xalq arasında xatirəsinin unudulmamasına layiqdir”.

Xalqının ehtiyaclarına bütün varlığı, qəlbi ilə səs verən, ömrünü damla-damla Bakının quruculuq işlərinə sərf edən, həyatının mənasını millətinə xidmətdə görən fədakarlıq simvolu, səmimiyyət rəmzi Ağa Musa Nağıyev nurlu əməlləru ilə yaddaşlarda həmişə yaşayacaqdır.