Son vaxtlarda Azərbaycanda filmlərin, bədii əsərlərin, xüsusən də romanların dəbə necə düşməsi, bu dəbin kimlər tərəfindən yönləndirilməsi xeyli maraqlı məsələdi. Həm də ciddi problemdi, məncə. Artıq bir neçə ildir ki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin müxtəlif dövrlərini tədris edirəm. Gəncliyin nə oxuması, hansı filmləri bəyənməsini öyrənmək məqsədiylə, həm də dərs dediyim auditoriyanın səviyyəsini hiss etməkdən ötrü tələbələrimlə müəyyən söhbətlər aparır, onların polemikalara qoşulmaları üçün sərbəst şərait yaradıram. Və deyim ki, bəzən savadlı, mütaliəli tələbələr də olur ki onlarla ünsiyyətdən məmnun qalsam da, çağdaş gəncliyin zövqünü nizamlayan bir “dəb mexanizmi”nin fəaliyyətini də hiss edirəm.
Bəzən bir roman dəbə minir, hansı auditoriyaya girirsən, o əsər haqda fikrini soruşurlar. Əgər eyni əsəri qısa zamanda iki adam soruşdusa, həmin həftə mütləq o kitabı tapıb oxuyuram. Filmlər də bu cürdü. Bir də görürsən qruplarda ciddi, haylı-küylü müzakirələr gedir, hamı bir ağızdan hansısa filmdən danışır, tərifləyir. Yenə yaxın zamanda o “populyar” filmi tapıb baxıram. Və etiraf edim ki, bu cür populyar, amma mənasız, məzmunsuz, məntiqsiz əsərlər oxumaqdan, filmlərə baxmaqdan yorulmuşam. Bəs kimdi, hansı zövqün sahibidi bunları dillər əzbəri edib gündəmə gətirən?! Sosial şəbəkələr istifadəçisi olmadığımdan ordakı vəziyyəti bilmirəm və bunun günahını feysbukun da boynuna qoya bilmirəm. Ən pisi də odur ki, zövqü belə kitablarla, filmlərlə formalaşan gənc elə o səviyyədə də qalır, ondan o tərəfə gedə bilmir. Bəzən həmin adamlardan ağızdolusu təriflədikləri filmin, yaxud əsərin nəyini bəyənmələrini soruşanda isə cavab həmişə eyni olur: “qəşəng kitabdı”, yaxud da “qəşəng filmdi”.
Ötən semestrin sonuna yaxın daha bir “qəşəng film” dəbə düşdü. Hara gedirsən, bundan danışırlar, soruşurlar, müzakirələr edirdirlər. Film köhnə olsa da, 2006-cı ildə çəkilsə də, Azərbaycanda gənclər arasında indi yayılıb. Söhbət “Ofisiant” filmindən gedir. Kino haqda eşitdiyim tərifləri bir xeyli vaxt qulaqardına vursam da, axır dedim baxım da, neyləməli? Baxdım!
Filmin başlamasından bir neçə dəqiqə sonra ilk reaksiyam belə oldu: bu ki “Personaj” kinosundan plagiatdı?! Hər iki filmdə az qala eyni ideyadan, süjetdən istifadə olunub. Bir balaca araşdırma aparıb gördüm ki, kimin kimdən oğurluq etməsini müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Çünki filmlər eyni ildə 2006-da çəkilib və hər iki film həmin ilin sentyabr ayında Kanadada Toronto Beynəlxalq Festivalında ilk dəfə nümayiş olunub. Bir gün fərqlə, “Personaj” 9 sentyabrda, “Ofisiant” 10 sentyabrda.
Maraqlıdı ki, son vaxtlarda kitaba marağın azalması təəssüf hissi ilə qeyd edilir, həyəcan təbili çalınır. Amma bu zamanda Azərbaycanda yazıçılığın belə dəbə minməsi, hamının yazıçı olmaq istəməsi də qəribə bir paradoksdu. Bəlkə də qrafomanlardan ötrü ən əlverişli şəraitdi, onsuz da heç kim oxumur, yaxşını pisdən, zəifi güclüdən ayıra bilən oxucu çox az qalıb, belə bir vaxtda kitab sayı artırmaqdan və elə bu sayla öyünməkdən asan nə ola bilər ki?!
“Ofisiant” filminə baxanda da nədənsə mənə elə gəldi ki, bu kinonu yazıçılığı sadəcə prestij sayan, yaxud yazıçı sözünün dəyərdən düşməsiylə barışa bilməyən kompleksli adamlar dəbə mindiriblər. Filmin rejissoru, ssenaristi və baş rolun ifaçısı holland Aleks Van Varmerdamdı. Bir çox filmlərinin ssenarisini özü yazır, həm də baş rolu ifa edir. “İfa edir” deyəndə ki, bu filmdə ifa eləməli də nəsə yoxdu. “Personaj”da bununla müqayisədə xeyli üstün, maraqlı məqamlar var. “Personaj” filminin rejissoru Mark Forsterdir. Onu deyim ki, məncə, Mark Forsterin rejissor işi, yanaşmaları Varmerdamın işindən qat-qat üstündü. Forsterin filmləri içərisində ən bəyəndiyim isə Xaled Hüseynin “Çərpələng uçuran” romanı əsasında ekranlaşdırdığı eyni adlı filmidi. Əslən alman olan rejissorun Əfqanıstan mühitini necə duyması və nə cür təqdim etməsi sadəcə heyrətamizdir. Mövzudan uzaqlaşmamaqdan ötrü bu kinoya aid fikirlərimi özümə saxlayıb haqqında danışdığım filmlərin süjetinə keçirəm.
Hər iki filmdə, həm “Personaj”da, həm də “Ofisiant”da əsas qəhrəman yazıçıdı, daha doğrusu, ssenaristdi. Öz evində, yazı masası arxasında oturub əsər yazır və bu əsər bizim gözlərimiz önündə filmə çevrilir. Yazıçının ovqat dəyişikliyindən, ağlına gələn yeni priyomlardan, süjet keçidlərindən asılı olaraq hadisələr hər an dəyişilə bilir. Yəni hər iki filmdə yazıçı nə istədiyini heç özü də dəqiq müəyyənləşdirməyib, ona görə qəhrəmanının başına oyun açmaqdan savayı bir iş görmür. Onu deyim ki, “Personaj”dakı yazıçı qadındı, faciə janrında əsərlər yazır və elə bu əsərində də qarşısına məqsəd qoyub, qəhrəmanını mütləq öldürməlidi sonda. Sadəcə bunu necə etməyi, süjeti necə aparmağı düşünür.
“Ofisiant” filmindəki ssenarist isə daha çox sadist, uğursuz bir adamı xatırladır, nəinki yazıçını. Qarşısına qoyduğu yeganə məqsəd odur ki, qəhrəmanını hər cür əzabdan keçirsin, bütün mümkün yollarla aşağılasın, incitsin və sonra... Sonra yenə incitsin, alçaltsın, iztirab versin və sonda... Sonda yenə zülüm eləsin, sındırsın və öldürsün. Bu, degenerat yazıçının, manyakın, bütün uşaqlıq əzablarının günahlarını hamıda görən binəvanın qələmə aldığı primitiv bir süjetdi, nə ideyası var, nə mənası. Burda yalnız bir məsələ var ki, yazıçı öz hökmünü hiss edir – istəsəm öldürərəm, istəsəm xoşbəxt edərəm, vəssalam. Və onun əsərinin bütün qəhrəmanları sadəcə uydurulmuş bir obraz olmalarını, kiminsə tərəfindən yazılan həyat yaşamalarını bilirlər. 25 ildir ki, ofisiantlıqla ömür çürütmüş Edqar ara-sıra yazıçının yanına gəlir, yalvarır ki, onu rahatlığa çıxarsın, bu qədər zülüm eləməsin. Demək olar ki, bütün başqa iştirakçılar da bu cür etiraz bildirirlər ssenaristə. Amma yazıçının qadını da hərdən hirslənir, sevgilisinin manyakal düşüncələrini alovlandırır, hətta istəyəndə özü də götürüb nələrsə əlavə edir əsərə.
Burdakı yazıçı obrazını yalnız bir cəhətiylə səciyyələndirmək olar: öz yaratdığı qəhrəmana nifrətlə. Amma bunun özü də insan, yazıçı psixologiyasını anlamaq üçün maraqlı, düşündürücü məqamdı. İnsanın içindəki kirin, üfunətin, murdarçılığın onun yazılarına yansıması, görünür, düzdür.
Filmin rejissor işindən, aktyor oyunundan danışmaq çətindi. Çünki əsərin bütün qəhrəmanları uydurma həyat yaşadıqlarını bildikləri üçün onsuz da sünidilər. Hətta sevgi səhnələrində də hər şeyin qurama olmasını bilən qəhrəman səksəkədədi sanki. Yaşamır çünki oynayır! Düzdü, Varmerdamın özünəməxsus estetikası duyulur, bəzi uğurlu səhnələr də var filmdə. Amma ümumi götürəndə, filmə bütöv qiymət verəndə adamda sual yaranır: bunu niyə çəkiblər ki? Xüsusən də sonluğu görəndə bu sual lap çox yerinə düşür. Burdan fərqli olaraq “Personaj”ın qəhrəmanı onu yazan xanım yazıçını gec tapır və öləcəyini bildiyi üçün yalvarır ki, qadın əsəri başqa cür tamamlasın, daha doğrusu yazmağa davam eləsin. Burdan da filmin sloqanı alınıb: “Məni yenidən yaz!” Və sonda xəstəxanada qəhrəmanın gözlərini açması insanda yazıçı obrazına bir ehtiram hissi yaradır. Yəni həyat qalib gəldi, yazıçı hansısa möcüzəylə onunla eyni zamanda, paralel olaraq yaşayan qəhrəmanının artıq personaj kimi yox, insan olaraq arzusunu, yalvarışını dinlədi, nəzərə aldı, prinsipindən vaz keçdi.
...Amma “Ofisiant”da filmin ortasında ssenarist qəhrəmanın etirazlarından hirslənir, “məni qəzəbləndirmə, elə edərəm, sabah yük maşını basıb keçər üstündən” – deyir. Və sonda Edqarın bütün yalvarışlarına, uzun sürət əzablı həyatdan sonra rahat yaşamaq istəyinə baxmayaraq, belə də edir. Əvvəl onun mənən məhv edir (sevdiyi qadın həmişə onu aşağılayan müştərisi ilə gəlir restorana), sonra isə birdəfəlik öldürür, yük maşını basıb keçir üstündən...
...Və bayaq dediyim o sual – bunu niyə çəkiblər ki? – düşündürür adamı. Kimsə deyəcək ki, priyom maraqlıdı? Yazıçı yazır və yazdıqları həyata keçir, gücünü hiss edir, personajlarıyla görüşür... Amma bu da yeni deyil axı... 35 il bundan qabaq Azərbaycanda “Yollar görüşəndə” teletamaşasında eyni priyomdan istifadə olunub. Həmin tamaşanın ssenarisini bəstəkar Ruhəngiz Qasımova yazmışdı, quruluş verən rejissor Ramiz Həsənoğlu idi. Orda da eyni qaydada, tamaşanın əvvəlindən yazıçı ekrana gəlir, oturub yazır və arabir qəhrəmanları gəlib bundan nəsə xahiş edirlər, nəyisə dəyişməsini istəyirlər, nəyəsə etirazlarını bildirirlər. O da elə əsəri gözümüzün qabağında tamamlayır. Görünür, ya məlumatsızlıqdan, ya kəmsavadlıqdandı ki illər öncə öz ədəbiyyatımızda, filmlərimizdə olan yenilikləri indi dünya kinosunda, ədəbiyyatında ağzımızın suyu axa-axa tərifləyirik, qaldırıb dağ başına qoyuruq. Bir də kiçik xalq, balaca ölkə olmağın bu cür çətinlikləri də var. Biz keçmişə və gələcəyə aparan “sehirli xalat”ı da amerikanların “zaman maşını”ndan çox-çox əvvəl “kəşf etmişik”. Sadəcə bunları kənara çıxara, tanıda bilməmişik zamanında.
Yazımın sonunda “qəşəng əsərlər”, “qəşəng kinolar” məsələsinə yenidən qayıdıb demək istəyirəm ki, bu cür filmləri, yazıları tərifləyənlər “məncə” sözünü də leksikonlarına daxil etsələr, əla olar, MƏNCƏ.
çap et