II məqalə
Yeni səfər hər şeydən öncə yeni tanışlıqlarla yadda qalmışdı. Tiflisdə iki gün ləngidiyini bildirən İ.Qaspralı bunun yol yorğunluğu ilə əlaqəsinin olmadığını, sadəcə dostlarla birlikdə daha çox vaxt keçirmək arzusundan irəli gəldiyini xüsusi qeyd etmişdi. O, Azərbaycan türkləri arasından yetişən, müxtəlif rus və Avropa universitetlərində mükəmməl təhsil alıb vətənə qayıdam tiflisli dostlarını bir-bir nişan verərək yazırdı: “Bu zamana qədər müsəlman cəmiyyəti arasında bilici, məlumatlı adamlar pək azdır. Hər şəhərdə bir və ya iki bulunduğu halda Tiflisdə beş, on, bəlkə ziyadə bulunmaqdadır. Bunlar müxtəlif məktəblərdə ikmali-təhsil və kəsbi-kəmalat edib dövlət xidmətlərində bulunan cavanlardır ki, məclisdə üçü-beşi bulunur isə o da Tiflisdə bulunur. Elmi-hüquq və siyasiyyədə mahir Əhməd, təbib-doktor Mehmet, mühəndis Səlim, məktəbi-hərbiyyəli ofiser (zabit) Əli, üsuli-tədrisdə və ümuri-tərbiyədə Həsən və qeyri bir neçə nəfər fəhmi açıq... əfəndiləri bir məhəldə, bir məclisdə görmək, söhbət etmək böyük ləzzət, böyük rahat olduğu məlumdur”.
Soyadlar göstərilmədiyindən burada adları sadalananların hamısının kimliyini müəyyənləşdirmək çətindir. Lakin tərəddüd etmədən “elmi-hüquq və siyasiyyədə mahir Əhməd”in, heç şübhəsiz, həmin dövrdə Avropadan yenicə Qafqaza dönən və rusdilli mətbuatda fəal, cəsarətli çıxışları ilə yadda qalan Əhməd Ağayev olduğunu söyləmək mümkündür. Müəllif ad çəkmədən onun barəsində bir qədər aşağıda nisbətən əhatəli məlumat vermişdi: “Bu dəfə Tiflisdə bir dost daha peyda etdim. Qarabağlıdır. Rusiyada təhsil etdikdən sonra Fransaya gedib Sorbon Darülfünununda ikmali-fünun edib gəlmiş bir növcavandır. Sair millətlər arasında boylə təhsil edib beş-altı lisan bilənlər xeyli çox olduğundan boylələr müstəsna tutulmaz; lakin bizim cəmiyyətimizdə arada boylə bir adam bulunduğu şayani-işarətdir. Bunun üçün biz də bu qardaşımızın vücudu ilə iftixar edəriz”.
Tiflisdən başlanan, zəminində möhkəm ideya və amal uğrunda mübarizənin dayandığı bu dostluq İsmayıl bəyin həyatla vidalaşdığı 1914-cü ilə kimi sürmüşdü. “Tərcüman”ın nəşrə başlamasının 20 illiyi qeyd olunanda Ə.Ağayev “Kaspi” qəzetində İ. Qaspralının türk milləti qarşısındakı xidmətlərindən geniş söz açan məqalə (bax: “Redkiy öbiley”, 29 aprelə 1903 q.) çap etdirmişdi.
Tiflis tanışlarının sırasında Ə.Topçubaşovun adının çəkilməməsi müəyyən təəccüb doğurur. Çünki gənc Əlimərdan bəyin hələ 1893-cü ilin aprelində bir neçə Azərbaycan ziyalısı ilə birlikdə Bağçasaraya, “Tərcüman”ın on illik yubileyinə dəvət olunması İsmayıl bəyin onu daha əvvəl tanıdığını düşünməyə əsas verir. Dəvət məktubunda İsmayıl bəy həm də qəzetin başlıca məqsəd və məramının “Rusiya müsəlmanlarının ana dillərində düzgün təlim-tərbiyə görmələri, xalq üçün anlaşıqlı ədəbiyyatın inkişafı, müsəlmanlar arasında rus dilinin, elm və mədəniyyətin mümkün dərəcədə yayılması, müsəlman əhalinin mənəvi və maddi tərəqqi zəminində ruslarla sıx birləşmələri” olduğunu Ə.Topçubaşova bildirir və onun məsləhətlərinə, yardımına ehtiyac duyduğunu yazırdı. Çox güman ki, Tiflislə bağlı səfər qeydlərində o, yalnız yeni tanış olduğu azərbaycanlı münəvvərləri təqdim etdiyindən Əlimərdan bəyi bir daha xatırlatmağa zərurət görməmişdi.
Nəhayət, İsmayıl Qaspralının 1893-cü il Tiflis səfərində məxsusi görüşdüyü şəxslərdən biri də şəhərdəki İran konsulu, Qacar sülaləsindən olan Azərbaycan əsilli Mirzə Rza xan Ürfəüddövlə (1853-1957) idi. Mirzə Cəlilin məşhur “Konsulun arvadı” hekayəsi həmin dövrün İran diplomatları haqqında təsəvvürümüzdə elə mənfi izlər buraxıb ki, ilk baxışdan böyük maarifçinin konsulun ziyarətinə getməsi qəribə görünür. Lakin İranın əvvəlcə Tiflisdə baş konsulu, sonra Peterburqda səlahiyyətli naziri (səfiri) olan, Məşrutə inqilabı dövründə bir müddət ədliyyə naziri vəzifəsini tutan Mirzə Rza xan həmvətənlərinin çoxundan yaxşı mənada fərqlənirdi. “Daniş” təxəllüsü ilə şeirlər yazır, tarix və fəlsəfə ilə yaxından maraqlanırdı. Üstəlik, “Tərcüman”ın 10 illiyi münasibəti ilə təbrik teleqramı göndərmişdi və bu baxımdan da İsmayıl bəy onunla görüşməyi özünə borc saymışdı.
“Bağçasaraydan Daşkəndə səyahət” silsiləsi “Gürcüstan.Tiflis. Mirzə Rza xan” yazısı ilə açılırdı. İran konsulunu sadəcə dövlətinin təmsilçisi deyil, həm də təbəəlik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün Tiflis müsəlmanlarının mənəvi rəhbərlərindən biri kimi təqdim edən İ.Qaspralı yazırdı: “Mirzə Rza xan orta yaşlı, qayət yaraşıqlı bir adam olub həzrəti-şövkətli Nəsrəddin şahın ən məlumatlı və postuna, dərəcəsinə ən müvafiq olan sadiq bəndələrindən biridir. Kəsb etdiyi bilik və kəmalat, mükəmməl təhsil etdiyi farsi, türki, rusi və firəngi lisanlar həp kəndinin səməreyi-səy və qeyrətindən hasil olunan malıdır. Mülayiməti, insaniyyəti və bulunduğu cəmiyyətə şəfəq və xoşnudluq gətirməsi Tiflisin cəmiyyəti-üməra və mütəbaranında (əsl-nəcabətli və mötəbər cəmiyyətdə) həqiqət məqbul və rəğbətli və təbəəyi-İran eynində (İran təbəələrinin nəzərində) məhəbbətli və nüfuzlu olmasına bais olmuşdur” (“Tərcüman”, 31 avqust 1893, sayı 29).
Burada onu da qeyd edim ki, 1919-cu ildə İran nümayəndə heyətinin tərkibində Versal sülh konfransına yollanan Mirzə Rza xan İstanbulda və Parisdə Ə.Topçubaşovla dəfələrlə görüşmüşdü. Hətta tutduğu kifayət qədər yüksək vəzifəyə baxmayaraq Tehrana səfəri zamanı vətənlə davamlı əlaqə saxlamaq baxımından ciddi çətinliklərlə üzləşən Azərbaycan nümayəndə heyətinin kuryeri olmaq, diplomatik poçtu daşımaq vəzifəsini üstünə götürməkdə də bir əskiklik görməmişdi. Düşünürəm ki, türk əsilli bu İran əyanı əz azı belə vətənpərvərlik jestinə görə hörmət bəslənməyə layiqdir. Və bu həm də Azərbaycanın cənubu ilə şimalının bütün zamanlarda mənəvi bağlılığını göstərən diqqətəlayiq örnəklərdən biridir.
Mayın 19-da (27-də) İsmayıl bəy Zaqafqaziya dəmir yolu ilə Tiflisdən Bakıya gəlmişdi. Gəlişi barəsində heç kimi xəbərdar etməmişdi.
İlk səfərindən fərqli olaraq 1893-cü ilin mayında Bakı artıq fikri və əməli ilə türk dünyasının simvollarından birinə çevrilməyə başlayan Krım-tatar maarifçisini daha sayğı ilə qarşılamışdı. Hamıdan xəbərsiz şəhərin “Avropa” mehmanxanasına gələn müəllif burada istiqbalına çıxanları görüb heyrətlənmişdi: “Müsafirxanada bir neçə gənc müsəlmanlar cəm olub acizlərini istiqbal buyurdular. Bir xeyli adamlar da dəmiryol vağzalına gedib bəndələrini izləmişlər (axtarmışlar). Bakıya nə gün gələcəyimi heç kimsəyə bəyan etməmiş isəm də, qaibanə dostlar Tiflisə teleqram yollayıb xəbər almışlar. Lakin teleqramda azacıq xəta olduğundan vağzalda görüşmək mümkün olmamışdı” (“Tərcüman”, 9 sentyabr 1893-cü il, sayı 30).
Yeni dostları İsmayıl bəyin oteldə qalmasına imkan verməmişdilər. Əvvəldən lazımi hazırlıq görüldüyünü bildirərək onu tanınmış yazıçı və maarif xadimi Sultan Məcid Qənizadənin (1866-1937) mənzilinə gətirmişdilər. Yeməkdən sonra çay süfrəsi ətrafında uzun, maraqlı söhbət başlanmışdı. Çox güman ki, ziyalı milli gəncliklə bu söhbətlər onun Bakı və ümumən Azərbaycan haqqında təsəvvürlərinin genişlənməsinə, bilgilərinin artmasına təsirsiz qalmamışdı.
Bağçasaraya, “Tərcüman” redaksiyasına göndərdiyi səyahət qeydlərində İsmayıl Qaspralı Bakının tarixi keçmişi və XIX əsrin sonundakı vəziyyəti barəsində müxtəsər də olsa, məlumat vermişdi. Yazdığına görə, 1893-cü ildə şəhər əhalisinin sayı 100 min nəfəri aşmışdı, onların üçdə birindən çoxu müsəlman – yəni Azərbaycan türkü idilər. Müəllif çeşidli tarixi qaynaqlara əsaslanaraq Bakını çox qədim yaşayış məskənlərindən biri və təbii ehtiyatlarla zəngin bölgə kimi təqdim etmişdi: “Bu bəldə (şəhər) yunan və ərəb coğrafiyyunu əsərlərində yad olunan bir məhəll olub ta əski zamanlardan bəri neft, yəni yer mayı (yağı) ilə və yerdən zühur edən təbii qazların yanıb durması ilə məşhurdur. Rusiya təsərrüfatına (idarəçiliyinə) keçməzdən əvvəl bəzi İran və Osmanlı və əksər halda Şirvanşahlar hökmündə bulunub 1806 sənəsi general Bulqakov tərəfindən istila edilib Rusiya mülkünə qoşulmuşdur. Ən son hakimi Hüseynqulu xan şəhər alındığı gün qaçıb getmişdir”.
Şəhərin memarlıq baxımından müxtəlifliyi, köhnə və yeni Bakının fərqli simaları da İsmayıl bəyin nəzərindən yayınmamışdı. İçəri şəhərdəki yeraltı bazar, Cümə məscidi, Şirvanşahlar sarayı barəsində müəyyən bilgilər vermiş, eyni zamanda bütün bu tarixi abidələrin uçulub-dağılmaqda olduğunu təəssüflə qeyd etmişdi.
İsmayıl bəy Bakının simvoluna çevrilən əfsanəvi Qız qalası üzərində daha müfəssəl dayanmışdı. Qalanın inşasını xanın doğma qızına sevgisi ilə bağlayan rəvayəti də eşitmişdi. Lakin dərhal qəti qənaətini bildirmiş, “Məzkur qüllə haqqında bu boş bir rəvayətdir. Qələm və ya şair dili ilə müsbət (isbata yetirilən) bir şey deyildir” – deyə mövcud rəvayətin hər hansı yazılı qaynağa, ən başlıcası isə xalqın mənəviyyatına, əxlaq təsəvvürlərinə əsaslanmadığıbı vurğulamışdı. Həmin dövrdə Qız qalası haqqında ortada hər hansı ciddi elmi araşdırma yox idi. Amma bununla belə, İ.Qaspralı sövq-təbii şəkildə, tarixi analogiyalar yolu ilə qalaya heç zaman düşmən ayağı dəymədiyinə, yağı əlinə keçmədiyinə görə bəkarət simvolu sayılan adın verildiyi qənaətinə gəlmiş, “Türk millətinin adəti-qədiməsindən olduğu məlum olub bu halda Bakı qülləsinə dəxi möhkəmiyyət nəzərindən Qız qalası deyildiyi əmri-təbiidir” – yönündə doğru və ağlabatan nəticə çıxarmışdı.
Eyni zamanda qədim Bakının bu nadir memarlıq abidəsi ilə bağlı çox güman ki, əsrlərdən bəri xalq arasında dolaşan rəvayəti də tamam sərf-nəzər etməmişdi. İnsest, yəni qan qohumluğunun daha çox əski İran təsiri və atəşpərəstlik təlimi nəticəsində meydana çıxması ehtimalına diqqət yönəltmişdi.
Bəlli olduğu kimi, Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərkibinə qatılmasından sonra çarizm idarəçiləri diqqəti yerli əhalinin türk olmasından hər vasitə ilə yayındıraraq ona “müsəlman”, “persianin”, “Zaqafqaziya tatarı”, “tuzemets” (yerli) və s. kimi çeşidli uydurma adlar vermişdi. Yalnız milli izzəti-nəfsin təhqirinə deyil, həm də tarixi saxtalaşdırmalara yol açan bu həssas məqam böyük türk milliyyətçisi İsmayıl Qaspralını, təbii ki, laqeyd buraxa bilməzdi. O, Bakı ilə bağlı qeydlərində yuxarıda sadalanan adların heç birinin Azərbaycan xalqının milli mənsubiyyəti ilə əlaqəsinin olmadığına diqqəti çəkərək yazmışdı:
“Əhaliyi-şəhrin otuz mindən ziyadəsi əhli-şiə müsəlmanlardır. Sünni əhli azdır. Cümləsi lisani-türki ilə mütəkəllim olub (türkcə danışıb), ancaq üləması və məktəb görmüş tüccarı farsiyə aşinadır. Bakı müsəlmanlarını “əcəm”, “irani” və “persiyane” – diyə yazdıqları görülməkdədir. Bu isə açıq bir xətadır. Cünki bunlar ümumən lisan, cins və adət cəhətlərindən tərtəmiz türkdürlər! Əhli-sünni türklər olduğu kimi bunlar da əhli-şiə türklərdir. Nə farsdırlar, nə persiyandırlar, çünki əski vətənləri İran deyil, Türküstandır” – deyə həm Qafqazdakı rus idarəçilərinə, həm də özlərini “müsəlman” adlandırmaqla dini mənsubluqlarını milli mənsubiyyətdən önə çəkən azərbaycanlılara həqiqəti anlatmağa çalışmışdı. Təxminən eyni dövrdə “Kəşkül”də Qafqazın “müsəlman” əhalisinin çoxunun azərbaycanlı, Azərbaycan türkü olması barəsində məşhur dialoq da işıq üzü görmüşdü.
Beləliklə, Azərbaycan mətbuatının yalnız 1905-ci ildə, “Həyat” qəzetinin nümunəsində başlatdığı müsəlman ümmətindən türk millətinə çevrilmə prosesinin ilk konturları XIX əsrin sonlarında “Tərcüman”da cızılmışdı.
Bakı əhalisinin zahiri görünüşü, işgüzarlığı, yenilik və mədəniyyətə marağı İsmayıl bəyin diqqətindən yayınmamışdı: “Bakılılar boylu (boy-buxunlu), qüvvətli və işlək xalqdır. Şöylə ki, beynlərində (aralarında) hünər və maarif təsvi edərsə (yayılarsa) dünyada cüdap (duruş gətirib) yaşayacaq kibi adamlardır”.
Birinci böyük neft bumunun başlandığı bir vaxtda Azərbaycan türklərinin ölkənin təbii sərvətlərinə sahiblik uğrunda mübarizəyə qoşulmaları türk təəssübkeşi kimi İsmayıl bəyi sevindirmişdi. Krım tatarları da imperiyanın eyni dərəcədə ögey övladları olduqlarından rəqabətin neçə çətin, qeyri-bərabər şəraitdə aparıldığı ona sirr deyildi. Milli və dini mənsubiyyətin prosesdəki roluna yaxşı bələd idi. Əslində Həsən bəy Zərdabi kimi İsmayıl Qaspralı da maarifi, məktəbi təbliğ edəndə xalqı ilk nöbvədə iqtisadi mübarizəyə – “zindəganlıq savaşına” hazırlamağı göz önünə alırdı.
“Kar (qazanc), kəsb və iş meydanında Bakı türkləri xeyri qeyrət və kəmalat izhar ediyorlar, – deyə müəllif yazırdı: –İran, Qafqaz, Türküstan və Rusiya, yəni dörd yol ağzı bir məhəldə bulunduqlarından istifadə edərək şəraiti ührəvi və dünyəvi (axirət və dünya şərtləri) hökmüncə vacib olan kar və kəsbdə xeyli tərəqqi etdikləri görünməkdədir. Şöylə ki, Rusiyanın sair şəhər və vilayətlərində bulunan əhli-islamın cümləsindən irəlilədirlər, zənn edərim. Kəsb və ticarətdə bakılı qardaşlarımız Qazan, Orenburq və Hacıtərxanlıları ozmuşturlar” (keçmişlər).
İsmayıl Qaspralının fikrincə, bütün bunlar türk insanına xas fitri bacarıq və zəhmətsevərlik sayəsində mümkün olmuşdu: “Hər nə qədər zamanların boranları, hökumətin təğayür və inqilabatı əhaliyi pozub zədələmiş isə də “Türklər əti çürüməz, sümükləri üşüməz!” fitvasınca hər türlü müsibətə təhəmmül edib bu tərəfin türkləri inkirazdan (məhvdən, yox olmaqdan) qurtulmuşlardır”.
Lakin iqtisadi həyatın müəyyən sahələrində nəzərə çarpan belə müsbət irəliləyişlər hələ Azərbaycan türklərinin ölkəyə sahib olmaları anlamına gəlməməli idi. Bakıda keçirdiyi bir neçə günün müşahidələri ona “Tərcüman” səhifələrində gəlmə ermənilərin Azərbaycanda günü-gündən genişlənməkdə olan iqtisadi-siyasi ekspansiyası haqqında birincilər sırasında söz açmağa imkan yaratmışdı. Ruslarla din ümumiliyi, habelə maarif və ictimai tərəqqinin verdiyi üstünlüklər nəticəsində onlar Bakıda öncül mövqeyə çıxmağı bacarmışdılar. İsmayıl bəy bizim 1993-cü ildə acınacaqlı nəticələri ilə üz-üzə qaldığımız proses barəsində yüz il əvvəl xəbərdarlıq edərək “Tərcüman”ın 9 sentyabr 1893-cü il tarixli sayında yazmışdı:
“Bu zaman iqtizasınca müsəlmanlardan beş-on sənələr əvvəl göz açmış ermənilər müsəlman əlindən pək çox mal və ticarət alıb bu gün də Bakıda zamanca (dövrün tələbinə görə) ağalıq ediyorlar. Bakıda ermənilərin əlində bulunan mülk və zavodlar müqəddəmcə (əvvəllər) ümumən müsəlmanda idi. Lakin qədir və qiymətini bilməyib əldən çıxardılar. Bakının ermənisi qədim əhalidən olmayıb ətrafdan və əksərən Qarabağdan gəlmiş müsafir və mühacirlərdir”.
Maraqlıdır ki, XIX əsrin sonunda hələ ciddi eksseslər doğurmayan erməni-azərbaycanlı münasibətləri İ.Qaspralının təkcə publisistikasına deyil, həm də bədii yaradıcılığına yol tapmışdı. “Tərcüman”ın 1895-ci il 12 və 19 noyabr tarixli 43-44-cü saylarında dərc olunan “Əhməd bəy Daşkəsənli və Bedros ağa Qaraqaşyan” hekayəsi bunun əyani sübutudur (mənim Krım-tatar türkcəsindən çevirərək kiçik müqəddimə də yazdığım həmin hekayə “525-ci qəzet”in 21 yanvar 2014-cü il tarixli sayında çap edilmişdir – V.Q.) İkinci Bakı səfərindən il yarım sonra qələmə alınmış xəbərdarlıq mahiyyətli həmin əsərin əsasında İsmayıl bəyin “neft və milyonlar səltənətində” gördükləri, eşitdikləri, müşahidə etdikləri dayanırdı.
Rus, erməni və Avropa kapitalistləri ilə çətin rəqabət şəraitində Bakının sərvətlərinə, ilk növbədə isə neftə sahib çıxmağa çalışan yerli iş adamları sırasında İsmayıl bəy H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, Ş.Əsədullayev kimi zənginlərin adını çəkir, ümumiyyətlə 41 azərbaycanlının bu və ya digər şəkildə neft hasilatı, emalatı, yaxud satışı ilə məşğul olduğunu diqqətə çatdırırdı.
Onların içərisində isə sərvətinin çoxluğu ilə deyil, nəcibliyi və xeyirxahlığı, millətinə sahib çıxması, insancasına davranış baxımından Hacı Zeynalabdin Tağıyevi xüsusi fərqləndirirdi. İsmayıl bəyin Bakıda olduğu dövrdə Hacı ilə şəxsi tanışlığı, yaxud görüşü haqqında əldə heç bir məlumat yoxdur. Mümkündür ki, görüşsünlər. Öz növbəsində H.Z.Tağıyevin 1908-ci ildə “Tərcüman”ın 25 illik yubileyi münasibəti ilə Bağçasaraya hədiyyə və təbrik məktubu göndərməsi şəxsi tanışlıq haqqında inamla danışmağa imkan verir. Hətta belə bir görüş baş tutmasa belə, onun millət atasının şəxsiyyətinə dərin bələdliyi şübhə doğurmamalıdır. Bunu “Tərcüman”ın 18 sentyabr 1893-cü il tarixli 31-ci sayındakı sətirlər sübut edir. Müəllif Bakının ən diqqətəlayiq insanlarından birinin Hacı Zeynalabdin olduğunu bildirdikdən sonra oxucularını yalnız formaya, zahiri görünüşə aldanmamağa çağıraraq yazırdı:
“Hacı dedikdə zor (böyük) və qalın əmmaməli, uzun xələtli, ya cübbəli, uzun və ağ saqqallı bir adam təsəvvür olunuyor, deyilmi? Bən də bunları zənn eduiyor idim. Hacı imiş, amma xəyal etdiyim kimi deyil imiş! Kamal yaşında, qara saqqallı, başı qara qalpaqlı (papaqlı) bir adamdır; lakin qalpağina əmmamə sarılmamışdır. Qalpağina əmmamə sarılmamış isə də, başı əfkari-aliyə ilə (uca fikirlərlə) dolu və xələti əcayib və cübbəsi qiyamət qədər (uzun) deyil isə də, xeyir-xeyrət və hüsni-əməl (gözəl işlərlə) ilə geyinib qurşandığını gördüm”.
Müəllif H.Z.Tağıyevin təmənnasız xeyriyyəçilik fəaliyyətini onun mütərəqqi və gözüaçıq şəxsiyyət olması, cəmiyyətin inkişaf meyllərini uzaqgörənliklə təhlil edib ağıllı nəticələr çıxarmaq bacarığı ilə əlaqələndirirdi. Digər həlledici amili isə azərbaycanlı milyonçunun öz xalqına böyük məhəbbətində görürdü:
“Hacı Zeynalabdin əfəndidən bəhs etmiş idik. Bir-iki söz daha söyləmək istiyorum. Çünki bu adam zamanın bir meyvəsi və nümunəsidir. Xeyli tüccar və sövdəgər biliriz ki, köpnün (hər kəsin) və millətin əhvalinə aşina olmaq istərlər, fəaidi-ümumiyyədən bəhs edərlər və qədrül-hal (bacardıqları qədər) ümurat və maarifi-miliyyəyə hizmət etmək istərlər. Bunların arasında Bakının hacısı bəlkə də birincidir. Kəndi (öz) övladlarını lazımınca tərbiyə və təhsil etdirməkdən məada, yüzlərlə axça verib ixvandan bir-iki növcavanı daim böyük məktəblərdə tərbiyə etməkdədir”. Hacının millət yolunda gördüyü xeyirxah işlərdən danışarkən müəllif onun 15 min manat xərcləyib Bakıda Kənd Təsərrüfatı məktəbi açmasını, Moskvaya və Peterburqa səfərləri zamanı universitetlərdə təhsil alan azərbaycanlı gənclərlə görüşüb onlara yardım göstərməsini, ümumun istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş bir sıra layihələri öz vəsaiti hesabına maliyyələşdirməsini və s. yad edir.
Sonda isə Hacı Zeynalabdinin kifayət qədər diqqəti çəkən portret cizgilərini aşağıdakı sətirlərlə tamamlayır: “Maarif və kəmalat üçün şəhər məclisində müşavirə edildikdə ağçaya acımayan (pul əsirgəməyən) və sair məclislərdə təhsili-hünər və kəmalatdan qeyri bir bəhs etməyən Hacı, budur!”
Savadsız, lakin son dərəcə müdrik H.Z.Tağıyevin bütün türk-müsəlman zənginlərinə örnək olacaq nəcibliyi və xeyriyyəçilik fəaliyyəti “Tərcüman” qəzetində sonralar da dəfələrlə işıqlandırılmışdı. Hətta tam əminliklə demək olar ki, bir müddət sonra Həştərxanda, Volqaboyunda, Uralda yaşayan imkanlı tatarlar arasında xeyriyyəçilik hərəkatının geniş yayılmasına Hacının “Tərcüman” vasitəsi ilə təbliğ və təşviq edilən nümunəsi danılmaz təsir göstərmişdir.
Müəllifi sevindirən cəhətlərdən biri də Hacının meydanda tək olmaması idi. Onun çevrəsindəki zənginlər də savab əməllərdən kənarda qalmırdılar: “Şöylə ki, maarif və təhsil və islahat xüsusunda bəhs və qeyrət edənlər görülməkdədir. Xudaya şükür! – deyə İsmayıl bəy sevincini “Tərcüman” oxucuları ilə bölüşürdü.
İ.Qaspralı Hacı Zeynalabdinin xeyirxah əməllərini təkcə Rusiyada deyil, bütün İslam ölkələrində yaymağa çalışırdı. O, 1907-ci ilin oktyabrında dünya müsəlmanlarının konqresini təşkil etmək niyyəti ilə Misirdə olarkən Qahirənin “Kontinental” otelində ziyalılar və mətbuat nümayəndələri qarşısındakı nitqində çağdaş müsəlman cəmiyyətinin ümmətin birliyinə, maarif və tərəqqisinə çalışan bir neçə görkəmli nümayəndələri sırasında H.Z.Tağıyevin adını birincilər sırasında çəkmişdi. “Tərcüman”ın 13 noyabr 1907-ci il tarixli 73-cü sayındakı “Misirdən məktub” adlı redaksiya yazısında bu haqda deyilirdi: “Badə (sonra) Bakıda bulunan Hacı Zeynalabdin Tağıyev cənablarının fövqəladə himmət və fədakarlıqları və fəaliyyəti-həmiyyətməndanəsi yad olunaraq xətibi-fazil tərəfindən “sağ olsun, yaşasın!” denildikdə, “yaşasın, yaşasın!” duayi-xalisanəsi təkrar salonu titrətdi”
Bakı zənginlərinin bioqrafiyası, ömür yolu ilə tanışlıq İsmayıl bəyin Azərbaycan türklərinin, bütünlükdə türk insanının gələcəyinə inamını artırmışdı. Çünki onlar hamısı ağıl və zəhmətləri hesabına sərvətə qovuşmuşdular, şəxsi nümunələri ilə bunun mümkünlüyünü isbata yetirmişdilər. İ.Qaspralı “Arabaçıdan paroxod sahibi, hammaldan fabrikaçı, baltaçıdan böyük tüccar olmaq istedadından məhrum olmadığımız Bakıda zahir olub ehli-həmiyyətə mədari-təsəlli (həmiyyət sahiblərinə təsəlli vasitəsi) ola biləcəkdir” – deyə ikinci Bakı səfəri zamanı xeyli ümidlənmişdi. Eyni sevinc hissləri Musa Nağıyevin dövrün müasir texnologiyası əsasında qurulmuş kerosin zavodunu gəzib dolaşarkən də onu tərk etməmişdi. Bəlkə də bu çox sadədil, uşaqcasına bir sevinc idi – dünyanın hər üzünü görmüş İsmayıl bəyi qürrələndirən belə böyük və çağdaş zavodun bir türkə məxsusluğu idi...
Tiflisdə olduğu kimi Bakıda da İsmayıl bəy ilk növbədə Avropa təhsili görmüş, cəmiyyətə yenilik ab-havası və ictimai tərəqqi düşüncəsi aşılamağa qadir azərbaycanlı ziyalılarla tanış tanışlığa, ünsiyyətə can atmışdı. Və vaxtının çoxunu böyük ümidlər bəslədiyi belə gənclərin arasında olmuşdu.“İki axşam Bakının Millət bağında müsəlmanlar ilə keçirdiyim vaxtı yad ediyorum. Tiflisdəki kimi bunda dəxi bir xeyli ziyalı bəradəran (qardaşlar), əfkarlı, bəsirətli tüccari-mötəbaran, Belgiyada elmi-kimya təhsil etmiş müsəlman (ilk azərbaycanlı kimyaçı alim, 1883-cü ildə Strasburq universitetini “kimya doktoru” dərəcəsi ilə bitirmiş Möhsün bəy Xanlarov (1857-1921) nəzərdə tutulur – V.Q.), Germaniyada elmi-tibb təhsil etmiş cavan (söhbət həkim və ictimai xadim, 1888-ci ildə Almaniyanın Erlangen universitetini bitirmiş Əbdülxaliq Axundovdan (1864-1944) gedir – V.Q.) və sairlər bu bəldənin (şəhərin) cəmiyyəti-islamiyyəsinə mənsub olduqları pək az yerdə görülür; binaənəleyh (bu səbəbdən də), bunları bir yerdə, bir cəmiyyətdə və bir əfkari-həsənədə (xeyirli niyyətdə) bulmaq əhli üçün ən böyük keyf və ləzzəti-mənəvidir”.
İsmayıl Qaspralı “Tərcüman” səhifələrində Bakıda gördüyü yeni üsulla təhsil verən “şkola-məktəblərindən” (ilk baxışdan tavtalogiya təsiri bağışlayan bu qəribə ifadə həmin məktəblərdə həm rus dilinin, həm də Azərbaycan türkcəsinin tədrisi nəticəsində yaranmışdı – V.Q.) böyük ümidlərlə söz açmış, bu məktəblərin qurulmasında əmək sərf edən Məcid (qəzet mətnində səhvən Mahmud kimi getmişdir – V.Q.) Əfəndi Qənizadəni minnətdarlıqla xatırlamışdı. Həmin model bir neçə il sonra onun yaxından iştirakı və yardımları ilə Bağçasarayda açılan rüşdiyyə məktəblərində də uğurla tətbiq olunmuşdu.
Şəhərin “müsəlman məhəllələrindən” birində gördüyü qız məktəbi də İsmayıl bəyin Bakı ilə bağlı xoş xatirələri sırasında yer almışdı: “Məktəbə girdim. Otuz-qırx sibyan (qız) var idi. Xocadan rüxsət ilə bunları bir əcələ imtahan etdim. Farsi və türki oxub yazdıqlarını, qiraəti-Quran etdiklərini gördüm. Məktəb əski üsul isə də xeyli tərəqqisi və xocanın səy və qeyrəti aşkar idi”. Göründüyü kimi, Bakıda keçirdiyi bir neçə gün “Tərcüman” redaktoruna şəhərin mədəni, ictimai, iqtisadi, hətta siyasi həyatının əsas meyllərini görməyə və işıqlandırmağa imkan vermişdi.
Bakıdakı bir görüşü haqqında isə İsmayıl bəy qəzetə ayrıca məqalə yazmışdı. Səfərdən təxminən il yarım sonra qələmə alınan “Yolda bir rastgəliş” adlı həmin yazı “Tərcüman”ın 20 yanvar 1895-ci il tarixli 3-cü sayında çap olunmuşdu. Burada müəllifin babi əqidəsinə xidmət edən Azərbaycan türkü ilə müxtəlif məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi öz əksini tapmışdı. Bab üsyanından (1850) sonra İranda şiddətli təqiblərə məruz qalan babilər əsasən Aşqabadda cəmləşmişdilər. Başlıca ibadətgahları və dindarları bu şəhərdə idi. Lakin Bakıda da təlimin ardıcılları az deyildi. Milyonçu Musa Nağıyevin də babi olduğu söylənirdi.
Fikir mübadiləsi üçün mehmanxanaya, tanınmış qonağın görüşünə gələn babi ona iman gətirdiyi təlimin əsas mahiyyətini anlatmağa çalışmışdı. İsmayıl bəyin fikrincə, “tərzi-ifadəsi pək açıq və sadə, bəyan etdiyi əfkarlar pək dərin və təftişli olub bir Azərbaycan türkü üçün qayət sərbəst və liberal görünüyordu”. Çox güman ki, tam sərbəst və fərqli, üstəlik də yenilikçi və cəsarətli mülahizələr eşitdiyi üçün İsmayıl bəy bu görüşü ümumi Bakı təəssüratlarından ayıraraq onun barəsində ayrıca bir yazıda söz açmağı daha məqsədəuyğun saymışdı.
Budapeşt, avqust, 2014-cü il
çap et