Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı nəsillərin və poetik üslubların əlvanlığı ilə seçilir. Son zamanlar folklora, aşıq poeziyasına, poetikada folklor üslublarına maraq güclənsə də, fəlsəfi-intellektual poeziya nümunələri də öz nüfuzunu qoruyub saxlamaqdadır. XX əsrdə bu təmayülün böyük R.Rzadan başlanan, B.Vahabzadə, Ə.Kərim, F.Qoca, M.Araz və başqalarının yaradıcılığından keçib gələn ənənə və forma-üslub təmayülünü istedadla davam etdirən nümayəndələrdən biri də Naxçıvan ədəbi mühitinin yetirməsi olan Xanəli Kərimlidir.
Onun müxtəlif illərdə "Ay işığında" (1998), "Anamdan məktub" (2001), "Bu da bir nağıldı..."(2004), "Mənə elə gəlir ki..." (2008), "Duyğularım, düşüncələrim", "Mənim könlüm bir ümmandır"(2011) və s. kitabları işıq üzü görüb. Mən onun "Qanun" nəşriyyatında yenicə çap olunmuş "Payız duyğuları" kitabı haqqında dəyərli oxucularla öz fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.
Xanəli Kərimlinin "Payız duyğuları" adlı şeir kitabı xalqın, vətənin problemləri ilə yanıb qovrulan, qeyrətə, mübarizəyə səsləyən şair qəlbinin çırpıntıları, hayqırtısıdır. Kitabın ilk vərəqlərindən başıbəlalı Vətən üçün yanan bir ürəyin ağrılarını duymaq o qədər də çətin deyil. O, Vətənin bir şair oğlu kimi yaşadığımız ölkənin və millətin ağrı-acılarını öz könül prizmasından keçirib ulu sözə çevirir. Bu sözlər misra-misra şeirlər içində püxtələşir və cilalanır. Akademik İsa Həbibbəyli Xanəli Kərimli yaradıcılığına yüksək qiymət verərək yazır : "Xanəli Kərimli yeni dövr Azərbaycan şeirində vətəndaşlıq lirikasının əsas yaradıcılarından biridir".
Xanəli Kərimli yaradıcılığı daha çox qəm üstündə köklənib. Amma bu qəm heç də insanı ümidsizliyə aparmır. Bu qəm insanı mübarizliyə, şücaətə, cəsarətə, inkişafa səsləyir. Adamı yaltaqlığın, məddahlığın dərəcəsinə enməməyə, bəşəri mənlik və sədaqət anlamına sadiq qalmağa, bu cür insani keyfiyyətlərin ucalığına qalxmağa səsləyir:
Hələ bir kimsədən minnət çəkmədən
Beləcə bir ömür yaşayıram mən.
Odu səngiməyən şam ürəyimi,
Ey Vətən, səninçin daşıyıram mən.
Xanəli Kərimli sinəsində söz göyərdən şairdir. Onun poeziyası söz əzabından doğulur. O, əzabla yazır, onun şeirlərində şair qəlbinin iztirabı poetikləşir, bu şeirlər oxucunu da iztirab aləminə çəkib aparır. Xanəli Kərimlinin iztirabı poetik iztirabdır. Şairin "Şeir yazmazdan əvvəl" adlı şeirini oxuyanda bunun şahidi oluruq:
...Acından ağrı çəkən
qurd kimi fırlanıram
yazı masamın yanında.
Bir şeirim doğulunca
ya dəli oluram, ya ölü
ömrümün, günümün o anında
Şairin poeziyasının əsas fikir xəttini insan azadlığı müəyyən edir. Azad şüur, azad qəlb, azad vətən, azad torpaqdır onun lirik qəhrəmanının ali niyyəti:
Qoy bilsin ki, bu zamanın
Neçə-neçə qılınc ağız,
Köksü ümman mərdi vardı.
O mərdlərin "Azad Vətən"
"Azad dövlət" adlı böyük
dərdi vardı.
Torpağı yağmalanmış, milləti didərgin düşmüş şairin könül fəryadıdır bu misralar. Qəlbi hər zaman vətənin xoşbəxtliyi, çiçəklənməsi ideyası ilə döyünən şair öz keçmiş əcdadları; Dədə Qorqudu, Babəki, Koroğlunu heç zaman unutmur. Onların qəhrəmanlıqlarından, yüksək mənəviyyatından vətənpərvərliklərindən, yenilməzliklərindən dərs almağa səsləyir .
Min illər bəşərin beynində, şürunda yuva qurmuş məkr, hiylə ağılla çarpışmaqdadır. Neçə-neçə talelərin yolunda sərt qaya kimi durur, neçə-neçə arzuları puç edir. Şair də " Məni qınamasın" şeirində bütün bunları dilə gətirir. Bənd-bənd misralarının ovqatına köklənir:
Əyri xətlər kimi əyri adamlar
Birləşə bilirlər istədiyi an.
Paralel xətlər tək düz adamlarsa
Birləşə bilmirlər heç vaxt, heç zaman.
Şairin "Hələ nələr var" , "Pul", "Dilək" "Qorumalıyıq", "Ləkə gətirmə" və sadaladıqca adlarını sadalamaq istədiyin şeirlərini oxuduqca göz önündə bugünün mənzərələri canlanır. Bugünümüzdə yüklənən beynimizin ağrı-acıları misralar içində ah-ufla boylanır. Şərəfi, namusu, mənliyi, ləyaqəti misralardan boylanan Xanəli Kərimlinin şeirlərini oxuduqca oxumaq istəyirsən. Bu sanballı şeirlərin içində məsum insan taleyindən nigaran şairin məddahlığa, yaltaqlığa, qorxaqlığa, cəhalətə boyun əyməyən qürurlu ilhamı var.
O, şeirlərində ikiüzlü, yaltaq, yalançı, özlərini xoşniyyətli kimi göstərən, bəzən ziyalı cildinə belə girə bilən insanların da iç üzünü açıb, onlara inanmamağı tövsiyə edir:
Sən ey mənə gülən bədxah,
mənim nədir günahım?
Hər kəsin bir taleyi var,
hər kəsin bir qisməti.
Allah sənə bağışlayıb min sifəti, dövləti,
Əvəzində alıb səndən ləyaqəti, isməti.
Xanəli Kərimlinin bir çox şeirlərində elmi bilgilərlə, təbiət hadisələrinə, təbiətin rəngarəngliyinə aid yüksək bədiiliklə yazılmış misralara rast gəlmək olur. Heç şübhəsiz, bu misraların canlı, inandırıcı olması onun təbiətin vurğunu olmasından irəli gəlir.O, eyni zamanda həyatımıza, məişətimizə, insani münasibətimizə, təbiət hadisələrinə bir araşdırıcı kimi də baxır. Onun şeirlərində təbiət hadisələrinə, onun dəyişkənliyinə, bəzən fəlakətlər, bəzən də xoş günlər gətirməsinə diqqət çəkir:
Təbiət müqəddəs məhək daşıdır
Bu müqəddəsliyə yol tapmalıyıq.
Hərdəndə onunla baş-başa qalıb
Arınıb, durulub saflaşmalıyıq..
Digər bir şeirində də təbiətin gözəlliyi, rəngarəngliyi, insanda xoş əhval-ruhiyyə yaratması fikri bədii bir şəkildə öz ifadəsini tapır:
Çaylar da kövrəlib dindirsən əgər
Bir giley dastanı bağlayacaqdır.
Mənsiz qəribsəyən Məcnun söyüdlər
Əl vursam hönkürüb ağlayacaqdır.
Burada şair sözlərlə, anlayışlarla təbiət lövhələrini ortaya qoya bilir və oxucunun xəyalında həqiqətən də bu təsirin canlı surətini yarada bilir. Burada şairin yaratdığı canlı assosiyalar vasitəsilə istəyinə nail olur. Bizi təbiətin dəyişkən xarakterini və ülviliyini, təkrarsız gözəlliklərini görməyə çağırır.
Ümumiyyətlə, təbiilik, səmimiyyət şairi oxucularına sevdirən əsas cəhətlərdəndir. Ömür yolunu, əsərlərini oxuduqca bir daha şahid olursan ki, onun həyatı və yaradıcılığı biri-birini tamamlayır. Artıq dünya ədəbi tənqidində də belə bir fikir hakimdir ki, hansı yazıçı öz həyatını yazırsa, yaşadığı hissləri qələmə alırsa, o, oxucuya daha çox yaxın olur. Xanəli Kərimlinin şeirlərinin, poemalarının mövzuları yad bir dünyanın həyatından deyil, yaşadığımız həyatdan, gördüyümüz mühitdən götürülüb. Buna görə də onun əsərlərinin hamısında şairin ürək döyüntüsü, həyatın bir parçasını görürük.
Xanəli Kərimlinin janrları, mövzuları rəngarəngdir, oxunaqlıdır. Onun məhəbbət mövzulu şeirləri də, təbiəti vəsf edən poetik nümunələri də təbii, səmimi şair qələmindən süzülüb gəlir, sevilə-sevilə oxunur. Şairin şeirlərinin dilinin səlis, rəvan və axıcı olduğunu xüsusi qeyd edən filologiya elmləri doktoru Adil Bağırov yazır: "Xanəli Kərimlinin deyim tərzi sərrast, düzüm tərzi bitkindir. O, yaradıcılığında dilimizin tükənməz bədii ifadə vasitələrindən ustalıqla ifadə edərək şeirlərində yüksək ifadəlilik, obrazlılıq yaradan, emosional fikirləri, sadə, aydın, yığcam bir dillə ifadə edir, doğma dilimizi özünün qürur mənbəyi sayır".
"Payız duyğuları" kitabında yer alan şeirlər bir daha Xanəli Kərimlinin geniş yaradıcılıq marağını göstərməklə bərabər, eyni zamanda, şairin yüksək bədii estetik zövq və istedadını da üzə çıxarır. Zəngin klassik ənənələrimizə söykənən, eyni zamanda aktual sosial-mədəni mövzulara müraciət edən Xanəli Kərimli şeirləri elə bu səbəbdən geniş oxucu kütləsinin sevgisini qazanıb və gələcəkdə də bu sevginin sönməyəcəyinə inamımız böyükdür.
Aypara BEHBUDOVA
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Naxçıvan Dövlət Universiteti Elmi Kitabxanasının direktoru
çap et