filologiya elmləri doktoru
Əhməd Cəmil şeirimizin dünənində yaşayan, lakin bu günün özündə də ustad kimi anılan şairdir. Bu ilin oktyabr ayında onun anadan olmasının 100 illiyidir, inanıram ki, Azərbaycan ədəbi ictimaiyyəti bunu layiqincə qeyd edəcək...
Əhməd Cəmil çox sakit, təmkinli, həm də son dərəcə mədəni bir insan idi. Bu sakitliyin, təmkinin və mədəniyyətin arxasında isə istedad amili dururdu. Onun yaşadığı dövrün ədəbi mübahisələrinin heç birində adı hallanmır, Əhməd Cəmil bu mübahisələrin heç birinə qoşulmurdu, əgər belə demək mümkünsə, sakitcə oturub öz şeirini yazırdı. Bu şeirlər haqqında Səməd Vurğun kimi ustad şairlər, Məmməd Arif kimi görkəmli tənqidçilər məqalə yazır, onun poeziyasını yüksək qiymətləndirirdilər. Əhməd Cəmil savadlı və həm də təmiz bir insan olduğu üçün vəzifəyə irəli çəkirdilər (bir müddət o, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının məsul katibi olmuş, sonra “Azərbaycan” və “Ulduz” jurnallarına da rəhbərlik etmişdi), bu vəzifələrdə etimadı həmişə doğruldurdu.
Lakin əlbəttə, bu gün Əhməd Cəmili yad ediriksə, ilk növbədə şair Əhməd Cəmildən danışmalıyıq. Onun yaradıcılıq yolu keçən əsrin iyirminci illərindən başlayır. Orta məktəbin yeddinci sinfində oxuyarkən “Gözəl Qafqaz” adlı ilk şeiri “Qızıl Gəncə” jurnalında dərc olunub. Elə həmin illərdə Azərbaycan Proletar Yazıçılar cəmiyyətinin Gəncə bölməsində fəal iştirak edib. İlk şeirlərində o dövrün əksər cavan şairləri kimi yeni quruluşu vəsf edən Əhməd Cəmil tezliklə gənc proletar şairlərin cərgəsinə qoşulur, Gəncədə və Bakıda nəşr olunan qəzet və jurnallarda mütəmadi çıxış edir. Bakıda Ali Pedoqoji İnstitutda təhsilini başa vurduqdan sonra yeddi il Şəmkir və Gəncədə orta və ali məktəblərdə müəllim işləyir. Ancaq bölgədə yaşasa da, o artıq müasir ədəbi prosesin fəal iştirakçısına çevrilmişdi. 1940-cı ildə o, Bakıya gəlir və ömrünün sonunacan taleyini bu şəhərlə bağlayır. Müharibə illərində isə Əhməd Cəmil bir şair kimi daha çox məşhurlaşır. Böyük şairimiz Səməd Vurğun onun müharibə dövrü yaradıcılığına ayrıca bir məqalə həsr edir.
Səməd Vurğun yazırdı: “Mən şair Əhməd Cəmilin çaldığı şeir rübabını dinləyirəm. Bu rübabın tellərindən qopan zərif və mənalı nəğmələr nə qədər dadlı və təbiidir. Bunlar saf dağ çeşmələri kimi şırıl-şırıl axır, ilk baharın gülləri kimi ətir saçır. Bu nəğmələrdə zorlanmamış, heç bir təzyiq altına alınmamış bir qəlbin, həm də həqiqi bir şair qəlbinin çırpıntıları səslənir! Mən həqiqi şair dedim. Bu, həqiqi ilham deməkdir. Əsl ilham könüllər yolçusu, könüllər aşiqi olan bir şairin hünəridir”.
Səməd Vurğunun Əhməd Cəmil haqqında yazdığı bu məqaləyə biz yenə qayıdacayıq. Amma öncə gətirdiyimiz sitatda “zorlanmamış, heç bir təzyiq altına alınmamış bir qəlb”dən söhbət gedir və bu fikri – Əhməd Cəmilin daxilən azad bir şair olmasını onun bütün yaradıcılığına şamil edə bilərik. Bəli, Əhməd Cəmilin istənilən şeir kitabında partiyaya, Leninə, Oktyabra həsr edilmiş şeirlər tapmaq olar və bunu gizlətmək də lazım deyil. Lakin Əhməd Cəmil bu mövzuda olan şeirlərdə öz ilhamını zorlamayıb, o mövzularda məhz şair Əhməd Cəmil olduğunu sübut edib. Ancaq Əhməd Cəmili yaşadan, onu unutdurmağa qoymayan şeirlər də çoxdur və həmin şeirlər XX əsr Azərbaycan poeziyası tarixində fakt kimi yox, parlaq nümunə kimi xatırlanır.
– Ay nənə, bir nağıl de!
– Ömrüm-günüm, yat daha,
Hamısını indi desəm, nağıl qalmaz sabaha.
– Can nənə, de birini də.
– Ağrın alım, sözə bax.
Evimizdə səndən savay, gör heç varmı bir oyaq?
Gecə keçib, ev soyuyub, hənir gəlmir ocaqdan;
Taxt üstündə məstan pişik, odur yatıb bayaqdan.
Ört üstünü, dərdin mənə, bax, eşikdə yel əsir...
Mehdi Hüseyn vaxtilə bu şeir haqqında yazırdı ki, şair son dərəcə orijinal bir formada optimist bir əsər yaradıb. “Bu əsərin gözəlliyini duymaq üçün onu başdan-ayağa diqqətlə oxumaq lazımdır. Bu şeirdə hər şey yenidir: məzmun da, ideya da, forma da, sözlər də. “Can nənə, bir nağıl de!” hər şeydən əvvəl həyatımızın ən tipik bir hadisəsindən bəhs edir. Şair bu hadisəni bəzəmir, “romantikləşdirmir”, amma əsər gözəl rayihəli bir romantika ilə nəfəs alır. Burada lirika da vardır, xəfif bir kədər də, bahar ətri verən bir sevinc də”.
Bir gizilti duyur uşaq vücudunda bu ara,
Həsrət qonan gözlərini zilləyərək divara,
Çarpayının baş ucunda öz əliylə asdığı
Şəklə baxır, fikrə gedir, qucaqlayıb yastığı
– Bəs ay nənə, atam indi haradadır, görəsən?!
– Bıy, başıma nələr, oğul, yatmayıbsan hələ sən?!
– Axı, nənə, heç demirsən atam haçan gələcək,
İndi onu səngərdə bəs üşütmürmü qar, külək?
Etiraf edək ki, Azərbaycan poeziyasında bu dərəcədə səmimi şeir o qədər də çox deyil. Həm də bu poetik nümunə süjetli şeirin ən gözəl örnəklərindən biri hesab edilməlidir.
Əhməd Cəmil bütün yaradıcılığı boyu poema adına bircə nümunə də yazmadı. O, ömrünün sonunacan lirik şeir ustası kimi tanındı. Xüsusilə müharibə illərində yazdığı şeirlərdə pafos və ritorika yoxdur, mədh və tərənnüm zilə qalxmır, şair əsgər qəlbinin çırpıntılarını şeirə gətirirdi. Səməd Vurğun yazmışkən: “O öz incə rübabında çaldığı nəğmələrlə həyat və səadət ordumuzun qəlbinə ilham və qüvvət verir, qəhrəmanlarımızın mərd əllərini alqışlayır, həyat və azadlıq bayquşlarının törətdiyi dözülməz faciələrin bədii tablosunu verir”.
Əhməd Cəmil insan hisslərinin, duyğularının rəssamı idi. İndi bəzən o illərin poeziyasından söz açan bəzi müəlliflər yazırlar ki, sovet dövrünün şairləri zərif hisslərdən, duyğulardan yan keçmişlər. Bu fikrin nə qədər yanlış olduğunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Budur, müharibənin od-alov saçan səngərindən bir əsgərin qəlbi həzin-həzin səslənir:
Ocaq sönür, yel əsir, yağış döyür səngəri..
Yenə düşür yadıma ömrün ötən günləri.
Hanı, hanı deyirəm, o dilimin əzbəri,
İlk görüş, son ayrılıq xatırında qalırmı
Görəsən, o gözəl qız məni yada salırmı?
Ötən bulud, uçan quş! Mən burda, yar vətəndə...
Bəlkə düşdü yolunuz bir gün bizim də kəndə.
Görün, bağa-eyvana sərin kölgə düşəndə
O qız yenə oxuyur, şən mahnılar çalırmı?
Görün, hər nəğməsində məni yada salırmı?
Öncə qeyd olundu ki, Əhməd Cəmil süjetli şeir ustası idi. Məlumdur ki, bu tipli şeirlərdə şair müəyyən obraz yarada bilir-fikir və duyğularını bu obraz ətrafında təqdim edə bilir. Ə.Cəmilin bu qəbildən olan şeirlərində hadisənin təsviri o qədər də önəmli deyil, şair başlıca diqqətini hisslərin, duyğuların dramatizminə yönəldir.
Onun “Kənd xatirələri” silsiləsindən olan “Gülalı əmi”, “Əmrahın anası” şeirləri məhz bu bədii məziyyətlərinə görə seçilir. “Əmrahın anası” şeirindəki Hicran xala müharibədə həlak olmuş bir igidin anasıdır, yeganə nəvəsiylə bir yerdə yaşayır. Yolçular susuzluqlarını yatırmaq üçün onun yanına gəlirlər, amma bu qarı o qədər səmimi təsir bağışlayır ki, yolçular su içməyi unudurlar.
Hər gün çöldən gələr yorulmuş, xəstə,
Ləklərə su açar, fikrə gedərdi..
Oturub həyətdə bu taxtın üstdə
Gecə çubuğunu tüstülədərdi.
Bu, qarının öz əri haqqında dedikləridir. Görün o, nəvəsi barədə necə danışır:
– Əmrahdan nişanə odur, bilirsən,
Adı Nüşabədir, noğul deyirəm.
Oğul əvəzidir!.. Hərdən görürsən,
Huşum dağılanda oğul deyirəm...
Bu şeir, poema yazmayan Əhməd Cəmilin bir gözəl poemaya bənzər yaratdığı poetik nümunədir.
Onun şeirlərini oxuduqca, fikirləşirsən ki, bu gün üçün bunların hissi-emosional təsiri o illərdə olduğu kimi qalırmı? Əlbəttə, bəzi şeirlərində bunu axtarmaq əbəsdir, ancaq elə şeirlər də var ki, bu gün onlardan öyrənmək heç də pis olmazdı.
Heç şübhəsiz, Ə.Cəmil də öz dövrünün şairləri kimi “ənənəvi” mövzulardan yan keçə bilməzdi. “Onun da quruculuq illərinin romantikasını əks etdirən şeirləri olub. Əhməd Cəmil də beynəlxalq mövzuda şeirlər yazıb. Ancaq bu şeirləri də Əhməd Cəmil ürəksiz yazmayıb. “Bu gecə Nəsimi gəlmişdi bizə”, “Təbrizdə”, “Səməd Behrəngi”, “Ancela Devisə”, “Zəncilər məhəlləsi”, “Kuba vətənpərvərləri”, “Xulian Qrimau”, “Konqo” və s. şeirlər buna misal ola bilər.
Əhməd Cəmilin şeir yaradıcılığı haqqında yazılan məqalələri bir yerə toplasaq, bir böyük kitab yaranar. Onunla bir dövrdə yaşayan bütün tanınmış tənqidçilər və şairin qələm dostları Ə.Cəmil poeziyasından ürəklə söz açmışlar.
Əhməd Cəmil bədii yaradıcılıqda olduğu kimi tərcüməyə də tələbkarlıqla yanaşırdı. Onun müxtəlif illərdə V.Hüqodan, Nekrasovdan, İ.Frankodan, K.Simonovdan tərcümələri olub və əgər bu tərcümələrə də diqqət yetirsək, poeziyasına xas olan keyfiyyətləri burada da hiss edə bilərik.
Əhməd Cəmilin ömrünün son 10-15 ilində üstündə böyük zəhmət çəkdiyi bir tərcümə əsəri var ki, bu yazıda həmin əsər haqqında söz açmamaq insafsızlıq olardı. Bu, dahi alman şairi Hötenin “Faust” əsəridir. Ə.Cəmilin bu əsərə müraciətinin səbəbi, ilk növbədə, Hötenin Şərq xalqlarının ədəbiyyatına məftunluğundan irəli gəlirdi. Məlumdur ki, Höte Şərq ədəbiyyatını yüksək qiymətləndirirdi və onların təsiri altında özü də əsərlər yazırdı. Onun “Qərb-Şərq divanı” (1814-1819) şeirlər məcmuəsi buna əyani sübutdur. Höte İran şairi Hafiz Şirazini “əbədiyyət kimi” uzunömürlü şair adlandırır və yazırdı ki:
Nolaydı, mən də sənə bənzəyəydim bir qədər,
...Ancaq sənətdə təkrar yoxdur. Var ol yenə sən!
Sən bizdən çox böyüksən, sən həmişə yenisən!
“Faust” bütün dünya ədəbiyyatının şah əsərlərindən biridir və bu əsər dünyaya fəlsəfi-mifoloji motivlər əsasında bir baxışdır, azad cəmiyyət qurmaq axtarışlarını əks etdirir (tədqiqatçılar Nizaminin “İskəndərnamə”si ilə bu əsər arasında paralellər axtarmaqda səhv eləmirlər).
Əhməd Cəmil məhz belə bir möhtəşəm əsərə müraciət etmişdi və bu çətin vəzifənin öhdəsindən gələ bildi. Azərbaycan şairlərinin bir çoxu dünya ədəbiyyatının belə gözəl nümunələrinə müraciət etmişlər: S.Vurğun Puşkinin “Yevgeni Onegin”ini , R.Rza Mayakovski poeziyasını, M.Rahim Lermontov lirikasını, Ə.Kürçaylı Dantenin “İlahi komediya”sını, Yeseninin şeir və poemalarını, T.Əyyubov Şekspir sonetlərini Azərbaycan oxucularına, Ə.Cəmil Hötenin “Faust”unu yüksək sənət dililə Azərbaycan oxucusuna çatdırmışlar.
Əhməd Cəmil yaradıcılığına həsr etdiyim bu yazını bir nisgillə bitirmək istəyirəm.
1983-cü ildə Ə.Cəmilin 70 illiyi münasibətilə “Azərbaycan” jurnalında bir yazı çap olundu, 1993-cü ildə də 80 illiyi qeyd olundu, beş il sonra da Ə.Cəmil unudulmadı. Bütün bu təşəbbüslərdə isə Ə.Cəmilin oğlu Eldar Cəmilzadə ən yaxın köməkçimiz idi. O, atasının ədəbi irsini göz bəbəyi kimi qoruyurdu, Əhməd Cəmil adını unutmağa qoymurdu. 2000-ci ilin yayında Eldar redaksiyaya belə bir yazı gətirdi: “Faust” Azərbaycan dilində”. Bu məqalədə o, atasının bu tərcümə ilə bağlı apardığı axtarışlardan, çəkdiyi zəhmətlərdən söz açırdı.
Məqalənin çapı jurnalın dekabr nömrəsi üçün planlaşdırılmışdı. Lakin...günlərin birində baş redaktor İntiqam Qasımzadə kədərli bir xəbər çatdırdı mənə: Eldar Cəmilzadə xahiş edir ki, mümkünsə onun yazısı tez çap olunsun, o, ağır xəstədir və...
“Və” sözündən sonra dəhşətli bir söz gəlirdi.
Həmin məqalə oktyabr nömrəsində çap olundu.
Az sonra isə Eldar Cəmilzadə dünyadan köçdü. Atasına layiq, onun kimi sadə, təmkinli və istedadlı bir insan... Allah rəhmət eləsin!
Əhməd Cəmilin son şeirlərinin birində belə misralar var:
İki mininci ildə,
Gəzəcəkmi sözlərim
Yenə ağızda, dildə?!
İnanıram, bilirəm,
Onda mən olmasam da
Qəlblərdə qalacağam.
Əhməd Cəmil səhv etmirdi – bu inamı onun şeirləri, poetik dünyası yaratmışdı.
Əhməd Cəmil 2000-ci ildə də anıldı, indi də anılır və gələcək illərdə də unudulmayacaq.
çap et