Müsahibimiz fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadədir.
– Aydın müəllim, sizcə, dövlət-din münasibətləri hansı formada tənzimlənməlidir və Azərbaycanda bu sahədə mövcud olan model barədə nə düşünürsünüz?
– Azərbaycanda dini dözümlülük və tolerantlıq ab-havasının saxlanılmasının təmin olunması olduqca vacib məsələdir. Bu amil dövlətçiliyimizin qorunmasında və inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. Buna görə də dövlət qurumları bu istiqamətdə məqsədyönlü iş aparmalı, bu günümüzə və gələcəyimizə yönəlmiş siyasət yeritməlidirlər. Bu siyasət təkcə dinlərarası dialoqun təmin olunması, dini qurumların hüquqi cəhətdən qanuni və ya qanunsuz fəaliyyət göstərməsindən ibarət olmamalıdır. Dövlətin dini durumla bağlı siyasəti konseptual xarakter daşımalıdır. Bu konsepsiyanın əsasında milli maraqlar durmalıdır. Dövlət hansısa dini ideologiyanın təəssübkeşi ola bilməz, yalnız praqmatik siyasət yeritməlidir, çünki tarix göstərir ki, dinlər və ideologiyalar dəyişə bilər, lakin dövlət maraqları, milli müstəqilliyin prinsipləri dəyişməzdir. Hansı dini konfessiya, və ya ideologiya olursa olsun, Azərbaycan güclü, bölünməz dövlət olmalı və Azərbaycan xalqının milli maraqlarını təmin etməlidir. Bu əbədi prinsipləri həyata keçirmək üçün dövlət dini qurumların fəaliyyətinə təkcə hüquqi və tənzimləmə prizmasından yanaşmamalı, bu sahədə öz maraqlarına uyğun hərəkət etməlidir. Məsələ burasındadır ki, dövlət-din münasibətləri konstruktiv xarakter daşımalı və bərabərlik prinsipinin üzərində qurulmalıdır. Tərəflər əməkdaşlıq edib ümumi məsələləri həll edə bilərlər. Lakin bəzi hallarda onların arasında fikir ayrılığı da ola bilər. Buna görə də dövlət dinlərlə bərabər hüquqlu tərəf kimi, bu sahədə öz konsepsiyasını üzə çıxarmalıdır.
– Bu konsepsiya nədən ibarət olmalıdır?
– Bu konsepsiya demokratik prinsiplərə və mövcud qanunvericiliyə əsaslanmalıdır. Azərbaycan Konstitusiyasına görə, dövlət dini qurumların işlərinə müdaxilə edə bilməz, lakin bütün vətəndaşların, dini etiqadından asılı olmayaraq, hüquqlarını bərabər təmin etməli, vətəndaşları dini mənsubiyyətlərinə görə təqib etməməli, hər bir vətəndaşın dinini dəyişmək və ya ateist olma hüququnu tanımalıdır, heç bir dini və ya konfessiyanı başqasından uca tutmamalıdır. Azərbaycan milli ideologiyasının qurulmasında dinlərin etik, əxlaqi cəhətlərindən geniş istifadə olunmalıdır. Bundan başqa, dinlərin potensialından müxtəlif ictimai tədbirlərdə istifadə edilməlidir (məsələn, xeyriyyəçilik işlərində, cəmiyyətdə yaranan bəzi ixtilaflı məqamların həll edilməsində). Hazırda bu yöndə xeyli işlər görülüb. Hərbi quruculuq işlərində, icbari əmək düşərgələrində də bəzi dini ideyalardan istifadə edilə bilər. Əsgərlərin vətənpərvərlik hisslərinin tərbiyə edilməsində, dustaqların tərbiyələndirilməsi işlərində dini ideyaların rolu müsbət ola bilər. Eyni zamanda dinlərin rolunu yalnız müsbət müstəvidə təqdim edilməsi də həqiqətə uyğun deyil. Məsələ burasındadır ki, dinlər fenomeni uzun müddətli tarixi mərhələlərdən keçib. Bu tarixi proseslər zaman və məkan nöqteyi-nəzərdən tədqiq və təhlil edilməlidir. Dini ehkamlarda müxtəlif tarixi, siyasi, iqtisadi şəraitdə formalaşmış, müqəddəs mətnlər bu ruhda yozulub. Bu aspektlər qlobal miqyasda bəzən müsbət, bəzən isə mənfi nəticələrə gətirib çıxarmışdı. Tarixi dinamika baxımından demək olar ki, bu və ya digər millət hansısa dini ideologiyanı qəbul edəndən sonra intensiv inkişaf edə bilərdi. Buna misal olaraq, ərəblərin, sonra isə türk xalqlarının islamı qəbul edəndən sonra inkişafını göstərmək olar. Avropada da bir çox xalqlar xristianlığı qəbul edəndən sonra böyük uğurlar əldə etmişdilər. Lakin sonrakı tarix onu göstərir ki, mütərəqqi potensial tükənəndən sonra dinlərdə ehkamlaşma meylləri artır, azad və mütərəqqi ruh itir. Bundan sonra hər hansı bir din hətta tərəqqiyə qarşı çıxış edə, cəmiyyətlərdə qarşıdurmalara, millətlər arasında müharibələrə və başqa mənfi hallara təkan verə bilər. Orta əsrlərdə Avropada dini qarşıdurmalar, inkvizisiya, təriqətlər arasında ixtilaflar və sair mənfi misallar buna sübutdur. İslam dünyasında da buna bənzər hallar olub. Dini təəssübkeşlik bir neçə əsr davam edən müsəlman-xristian müharibələrinə təkan verib.
– Azərbaycanda tarixən mövcud olan dini ideologiyalar nə ilə səciyyələnir?
– Azərbaycanda da dini ideologiya heç də həmişə tərəqqipərvər və sülhsevər olmayıb. 15-ci əsrdən başlanan və ən azı 2 əsr davam edən dini müharibələr yüzminlərlə insanların həyatına son qoyub, şəhərlər və məntəqələr darmadağın olub. Bu müharibələrin Azərbaycan xalqına psixoloji təsiri bu günə qədər qalmaqdadır. Eyni zamanda fərqli fikirli insanların təqib olunması və hətta edam olması faktları da vardır. (məsələn, hürufilərin təqibləri). Eyni zamanda dini dünyagörüşünün ehkamlaşması, tərəqqiyə qarşı çıxması, elmi yalnız dini ehkamlar çərçivəsində görməsi cəhdləri, Avropa və Yaxın və Orta Şərqin mənəvi tənəzzülünə səbəb olub. Dünyəvilik, sekulyarizm və ateizm ideyaları məhz bu mənfi hallara qarşı inkişaf edib. Zaman göstərdi ki, dünyəvi düşüncə, nə qədər tənqidlərə məruz qalsa belə, yeni tarixi mərhələdə özünü daha da doğruldub, ümumbəşəri dəyərləri, insan haqlarını, texniki və elmi inkişafı təmin edə bilib. Bu sistemdə dinin də rolu mənəviyyat məsələlərində əvəzsiz olub.
– Artıq 21-ci əsrdə yaşayırıq. Amma müasir dünyada da dediyiniz təfriqələr səngimək bilmir...
– Müasir dünyaya nəzər yetirsək, dinlərlə bağlı mənfi məqamların təkcə tarixdə qalmadığını görürük. Təəssüf ki, 21-ci əsrdə də inkişaf etmiş dünya dini qarşıdurmaların şahididir. Yaxın və Orta Şərqdə gedən dinin siyasiləşməsi, konfessional təəssübkeşlik, dini qarşıdurma və terror prosesləri getməkdədir. Mənəviyyatın təkmilləşdirilməsi işində misilsiz rolu olan dini ideyalar siyasi müstəviyə keçərək, müəyyən dairələrin maraqlarını əks etdirməyə başlamışdır və bu bizim zamanəmizdə faciələrə səbəb olub.
Azərbaycanda dövlət-din konsepsiyalarının tərtib olunması, azərbaycançılıq ideologiyasının işlənməsi zamanı dinlərlə bağlı bütün bu mənfi halları, faktları diqqətlə öyrənmək, onları təhlil etmək lazımdır ki, bizim ölkəmizdə bu cür faciələr olmasın. İnsan faciəsindən başqa, bu cür halların təkrar olunması dövlətçiliyimizi sarsıda bilər. Dövlət-din münasibətlərinin konsepsiyanın tərtibi zamanı bütün tarixi amillər, dini ideologiyasının cəmiyyətimizə verə biləcəyi bütün aspektləri diqqətlə öyrənməli və nəzərə alınmalıdır. Beləliklə, Azərbaycan milli ideologiyasında (azərbaycançılıqda) dinlə bağlı məqamlara səthi və populist nöqteyi-nəzərdən yanaşılmamalıdır. Yalnız peşəkar və düşünülmüş siyasət yeridilməlidir. Burada təhlükəli məqam yaxın keçmişimiz də ola bilər. Sovet dövründə hakim olan ateist ideologiyasının iflasından sonra mənəvi boşluq yaranmışdı. Bu boşluğu doldurmağa müxtəlif ənənəvi və qeyri-ənənəvi dinlər doldurmağa çalışaraq, öz təbliğatında yalnız pozitiv məqamları qabardaraq, problemli məqamları ört-bastır etməyə çalışırlar. Məqsəd isə öz təlimlərini cəmiyyətin mümkün qədər çox hissəsinə təsir etməkdən ibarətdir. Lakin son məqamda bu proses cəmiyyətdə parçalanma və qarşıdurmalara gətirib çıxara bilər. Bundan başqa bəzi dini icmaların arxasında xarici dövlətlərin kəşfiyyat orqanların və yə şəxsi maraqların dayanması faktları da mövcuddur.
– Sizin fikrinizcə, Azərbaycanda dini konsepsiyaların və milli ideologiyaların tərtib olunması zamanı əsasən nələr nəzərə alınmalıdır?
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
çap et